اسلوب حذف

یکی از شیوه های ایجاد جذابیت و بلاغت برای کلام ایجاد تناسب در آن است. در قرآن کریم هم از این شیوه به نحو گسترده و تأثیرگذاری بهره جسته است. یکی از انواع تناسب که می توان کاربرد گسترده آن را در قرآن دید ایجاد هم آهنگی و تناسب در فواصل آیات است. بااین حال، همواره در سوره های قرآن تناسب فاصله ها مراعات نمی شود. هرجا در قرآن هم آهنگی و تناسب فاصله ها با قواعد و هنجار های لفظی و ادبی آن ها در تضاد بوده، ساختارشکنی روی داده، و فراهنجاری هایی ارائه شده که بر بلاغت و جذابیت سخن افزوده است. از جمله گونه های تغییرات و ساختارشکنی های ادبی، بلاغی و واژگانی قرآن که در فواصل قرآنی هم دیده می شود حذف حرف و کلمه است. این قبیل حذف های قرآن از سده اول هجری مورد گفتگوی ادیبان، مفسران و قرآن پژوهان بوده است. در مطالعه حاضر بنا داریم تفاسیر و کتب علوم قرآن تا سده 13ق را که به اسلوب حذف در فواصل آیات پرداخته اند بازشناسیم و سیر تحول نگرش ها به اسلوب حذف را در آنان بازکاویم. بنا ست از این دیدگاه دفاع کنیم که نگرش ها به اسلوب حذف در این آثار، با توجه به خصوصیات و ویژگی های مشترک در تحلیل و روش تفسیری در دو مرحله کلان قابل دسته بندی است: مرحله تکوین (تا پیش از سده 8ق)، و مرحله توسعه؛ هم چنان که بنا داریم در ضمن این مرور، نگرش ها به کاربرد این اسلوب در قرآن را نیز با نگاهی انتقادی بازخوانیم.

قرآن کریم به عنوان یک متن خاص ادبی حاوی فنونی است که شناسایی سبک و موقعیت کاربردی آن ها نقش بسزایی در ظهور و بروز مراد کلام دارد. از جمله صناعات پرکاربرد در قرآن کریم صنعت ایجاز است که اگر در جایگاه خودش به کار رود ابلغ از ذکر است و موجب زیبایی متن می گردد. پژوهش پیش رو می کوشد که با تحلیل فن ایجازحذف در سوره کهف به جایگاه آن و همچنین انواع آن در این سوره بپردازد و ضمن نشان دادن پربسامدترین نوع آن، اهداف آن را نیز با تکیه بر روش توصیفی_تحلیلی بیان کند. با بررسی این سوره، نتایج تحقیق حاکی از آن است که مجموعاً 85 مورد از این نوع صنعت در سوره کهف وجود دارد و به تفکیک عبارتند از: حذف اسم (54 مورد)، حذف فعل (23 مورد)، حذف حرف (8 مورد) که از آن میان، ایجاز «حذف مفعول» با 26 مورد پربسامدترینِ جنسِ خود است که اختصار و تخفیف، دلالت مذکور و قرینه بر محذوف، روشن بودن محذوف و زیباسازی کلام از مهمترین انگیزه های بلاغی و هنری کاربرد ایجاز حذف بوده و تحلیل بلاغی ایجاز حذف نشان می دهد که اغلب موارد حذف شده در راستای ایجاد اختصار در کلام رخ داده است و اختصار به عنوان اساسی ترین کارکرد ایجاز حذف کاملا با محتوای سوره کهف که مشتمل بر داستان است، تناسب دارد.