نظام جهانی سرمایه

با کشانده شدن اقتصاد ایران به پیرامون نظام جهانی سرمایه در نیمه دوم قرن نوزدهم تغییرات و دگرگونی های مختلفی در اقتصاد کشور به وجود آمد که یکی از مهمترین آنها تجاری شدن بخش عمده ای از اقتصاد ارضی ایران بود که شیوه و مناسبات تولید ارضی در ایران را دچار تغییر و تحولات محسوسی نمود و پیامدهای اجتماعی و سیاسی خاصی را نیز برجای گذاشت. مسئله اصلی در این پژوهش بررسی چرایی و چگونگی تجاری شدن کشاورزی ایران تحت تاثیرات اقتصاد جهانی سرمایه داری و پیامدهای اقتصادی و اجتماعی آن می باشد. در این مقاله با کاربست نظریه وابستگی نشان می دهیم که تجاری شدن کشاورزی ایران در قرن نوزدهم تحت شرایط پیرامونی نظام جهانی سرمایه، علاوه بر اینکه فرایندی توسعه ای در اقتصاد ارضی ایران نبوده بلکه هیچ حاصلی نیز در جهت رشد اقتصادی و برخورداری جامعه ایرانی از سود حاصله از آن نداشته است. کشاورزی تجاری ایران در نیمه دوم قرن نوزدهم هیچ توفیق بلندمدتی در تراز کردن تجارت خارجی ایران به دست نیاورد و تنها باعث ایجاد مشکلات عدیده ی در تامین مایحتاج ضروری مردم ایران، وقوع قحطی های مختلف، گرانی ارزاق عمومی و تحمیل فشار و گرسنگی بی امان به اکثریت جامعه ایرانی به مدت نزدیک به یک قرن گشته و یکی از علل عمده تلف شدن نفوس فراوانی از جمعیت این کشور در اثر قحطی های مداوم نیمه دوم قرن نوزدهم و کمبود ارزاق عمومی بوده است.

اهدف این مقاله واکاوی متفاوت جنبش تنباکو است؛ با این فرض که این نخستین تجربه رویارویی مردم و حاکمیت در ایران، متأثر از قلمروگستری سرمایه داری جهانی به واسطه امتیازگیری در کشوری پیرامونی، حاوی عناصری است که خاص نوعی تجربه پلبینی است. این نوشتار از جهت نظری ملهم از آرای مارتین براو است.از وجه روش شناختی، از بینش منظومه ای بهره برده شده است که بیشتر به نقد زبانی-تاریخی موضوع می پردازد و آن را امری نااین همان فرض می کند. تکنیک های به کاررفته تحلیل اسناد و ثانویه است. از خلال نقد زبانی و نیز بازخوانی اسناد تاریخی و حتی تحلیل تحلیل ها، بودونبود عناصر اصل پلبینی در لحظات و کنش های جنبش مذکور سنجیده می شود.عمده ترین نتایج این پژوهش عبارت اند از: 1. این جنبش با تهییج تجار و بازرگانان آغاز شد و رهبری آن را علمای شیعه عهده دار شدند، اما به سرعت بدل به حرکتی اجتماعی شد که از سطح این گروه های اجتماعی فراتر رفت و تهیدستان شهری، داش مشتی ها، زنان، کودکان و درباریان و حتی حرمسرای شاهی را نیز دربرگرفت؛ 2. با وجود تظاهرات و اعتراضات خیابانی که از عشق به میادین (آگورافیلیا) در تجربه پلبینی نشئت می گیرد، تحریم مهم ترین و کاراترین راهبرد برای مقابله با شاه و خارجی ها بود که طبق ادعای این مقاله در وجه مصرف کنندگی یا لحظه C- M’ رقم خورد؛ 3. حاکمیت تمامیت خواه، نه به سبب فقدان مشروعیت، بلکه هنگامی که توان «فرمان راندن» ندارد، از اعمال خشونت بازمی ایستد؛ 4. نوعی خواست دموکراتیک شکل گرفت که پیامد آن، گرچه نیت ناشده، خواست به رسمیت شناخته شدن مردم بود و فقط پس از رسیدن به نتیجه منطقی خود از حرکت بازایستاد، اما زمینه ساز تحولات بعدی شد. این امر کماکان معاصر است و مهم ترین خواست اجتماعی در تمام جنبش های معاصر اجتماعی ایران بوده است؛ 5. برخلاف نگرش ذات گرایانه و غیرتاریخی شرق شناسانه، جنبش تنباکو نمود مقاومت دموکراتیک است.