حسین بن ضحاک

      فرهنگ و هنر هر ملتی، نشان از پیشینه، اصالت و تمدن دیرینه آنها دارد. ایران، دارای فرهنگ و تمدنی عظیم و مثال زدنی بوده و نقش ایرانیان در فرهنگ و هنر، زبانزد عام و خاص بوده است، بنابراین به تصویر کشیدن فرهنگ و تمدن غنی ملتی که زوایای پنهان فراوانی دارد، اهمیت می یابد. حسین بن ضحاک، شاعر ایرانی الأصل و عربی سرای عصر عباسی اول، شاعر ظریف و نادره گویی بود که توانست، فرهنگ و اصالت ایران باستان را که جلوه هایی از آن در عصر عباسی بروز و ظهور یافته بود، در زوایای مختلفی نشان دهد. این پژوهش، به روش توصیفی و تحلیلی، اشعار ابن ضحاک را مورد بررسی قرار داده است. نتایج پژوهش حاکی از آن است که شاعر، با جزئی نگری و تلفیق فرهنگ و هنر ایران باستان که جلوه هایی از آن، در عصر عباسی نمود یافته بود، توانسته تا به عظمت و نقش فرهنگ و هنر ایرانیان اشاره بیان نماید.

باده سرایی از مضامین مهم شعر در دوره های مختلف تاریخ ادب عربی بوده که از نیمه قرن دوم با ظهور شاعران بزرگی چون بشار بن بُرد، ابونواس و... شکل مستقلی به خود گرفت، اما این شعرا چندان از رویکرد شاعران جاهلی در خمر فاصله نگرفتند و بیشتر به جنبه های مادی و ظاهری خمر توجه کردند و در وصف جام و ساقی و ندیم و... شعر سرودند. از نقاط عطف اشعار خمری در عصر عباسی اول، ظهور جلوه های خمر صوفیانه بود که به شکل بارزی در اشعار حسین بن ضحاک، شاعر عصر عباسی اول نمود یافت؛ شاعری که با وجود اباحی گری در بیان شعری، با مهارت و چیره دستی خاصی توانست تا ارتباط زیبایی بین تصاویر خمری و صوفیانه ایجاد نماید و از رموز صوفیانه در خمر بهره گیرد. بررسی این خصیصه شعری با تلفیق شیوه توصیفی و تحلیلی، مسئله ای است که به آن پرداخته شده است. نتایج پژوهش حاکی از آن است که حسین بن ضحاک در زمانی که خمر، هنوز مضمون حسی و مادی داشت، به آن مفهوم صوفیانه بخشید و آن را با مقدسات و مضامین معنوی پیوند داد. در حقیقت نشانه های اولیه تصوف در شعر، ابتدا در اشعار حسین بن ضحاک نمودار گشت و سپس او توانست تا بر صوفیانی چون منصور حلاج تأثیر بگذارد و حتی به نظر می رسد که شاعرانی چون عراقی، مولوی، حافظ، جامی و... نیز از او تأثیر پذیرفته اند.

بررسی اشعار حسین بن ضحاک از منظر نوآوری در مقدمه قصیده، که هم زمان با آغاز نواندیشی در نظام فکری و فرهنگی سنن عربی بود، در نزد او حالتی از تحول و دگرگونی و هوشیاری نسبت به واقعیت جدید بود. حسین بن ضحاک از جمله شاعرانی بود که تحت تأثیر فرهنگ های گوناگون، و از جمله فرهنگ ایرانی، از اسلوب و تعابیر جدیدی استفاده کرد تا بتواند اشعارش را متناسب با تحول نوین همگام سازد، بنابراین مانند ابونواس، ابتدا از مقدمه خمری به جای مقدمات طللی در مطلع قصاید خود استفاده کرد، و آن را نقطه آغازی برای بیان رویکردهای فکری و فرهنگی جدید قرار داد و در خمریه به نگرش صوفیانه گرایید. این پژوهش به روش توصیفی- تحلیلی و با مبنا قرار دادن نظریات ناقدان، به بررسی نوآوری در خمریات حسین بن ضحاک، پرداخته است. نتایج تحقیق نشان می دهد که ضحاک، خمر را به عنوان نماد فرهنگ جدید، با رویکردی نو که از ظرافت گویی او در بیان شعری حکایت دارد، معرفی کرده است، و با استفاده از تعابیر نو، و تقابل خمر و طلل، با ارزش های عربی و جاهلی مخالفت کرده و به فرهنگ و اصالتی جدید دعوت کرده است و بدین وسیله توانسته تا اشکال جدیدی را در چارچوبی جدید که با واقعیت عصر همخوانی دارد، مطرح نماید. بنابراین حرکت و حیات و پویایی نیز در خمریات شاعر به دلیل انسجام زبانی و استفاده از تصاویر زنده بصری بارز است.

چکیده اندیشه دینی و شیعی، جایگاه ویژه ای در میان شاعران مسلمان در عصور مختلف داشته است، ادبای عصر عباسی نیز به تاسی از عقاید دینی و مذهبی خود به این رویکرد شعری روی آوردند. حسین بن ضحاک، از شاعران ایرانی تبار، اهل خراسان و عربی سرای عصر عباسی اول بود که تاثیر پذیری از قرآن کریم و ابراز عقاید دینی و مذهبی و از جمله مضمون عاشورا و اهل بیت عصمت و طهارت ( ع )، در کنار مضامین مرتبط با باده نوشی و غزل مذکر، محتوای غالب اشعار او را تشکیل داده است. شاعر با تاثیرپذیری از واقعه عظیم کربلا و عاشورا، در عصر خفقان عباسی به ابراز حزن و اندوه، مبارزه طلبی، اظهار ارادت، و محبت و بیان عزت و شرف اهل بیت رسول الله ( ص ) پرداخت و در واقع بدین شیوه توانست به اثبات جایگاه امام حسین و اهل بیت ( ع ) اشاره نماید. در این پژوهش به روش تحلیل محتوا، به اندیشه های مذهبی و محبت و ارادت شاعر، که با عواطفی صادقانه و احساسی سرشار و زبانی ساده و صریح که گاه با توریه و کنایه همراه بوده، پرداخته می شود، پویایی و رسایی این مضامین چنان است که مخاطب، حقیقت های موجود در زندگی اهل بیت ( ع ) را در واقعه عاشورا، به واقع در می یابد و احساسات خود را با آن واقعه عظیم پیوند می زند.