شعر عباسی

ابوتمّام حبیب بن أوس طائی یکی از بزرگ ترین شعرای عرب و پرچم دار شاعری و یگانه ع صر خویش در استحکام استعمال الفاظ، زیبایی و فصاحت شعر و نیکویی اسلوب آن بود. بسیاری از ابیات دیوان ابوتمّام به مَثَل سائر تبدیل شده و در زبان مردم جاری گشته و به کتب مختلف راه یافته و جزو شواهد لغوی، صرفی، نحوی، بلاغی و شعری نویسندگان بزرگ شده است. آنچه در این مقاله بدان پرداخته شده است، مذهب ابوتمّام است که تاکنون محل بحث و اختلاف میان محققان بوده است، لیکن در اینجا با توجه به اشعاری که از ابوتمّام در خلال سه قصیده یافت شده درحالی که بعضی از آنها قبلاً از دیوان وی حذف یا تحریف شده بود، می توان به مذهب شیعه امامیه وی پی برد. مقاله حاضر در پی انتشار کتاب سه چکامه ولائی از ابوتمّام طائی ارائه می شود که در آن سه قصیده فوق از روی 11 نسخه خطی تصحیح و شرح شده است و در انتهای مقاله تصویر برخی نسخ خطی مربوطه جهت استناد بیشتر اشعار ارائه شده است. تلاش نویسندگان برآن بوده تا خلاصه ای از مهم ترین نکات ارائه شده در کتاب درخصوص مذهب شیعه امامیه ابوتمّام را در این مقاله گردآوری و ارائه نمایند.

باده سرایی از مضامین مهم شعر در دوره های مختلف تاریخ ادب عربی بوده که از نیمه قرن دوم با ظهور شاعران بزرگی چون بشار بن بُرد، ابونواس و... شکل مستقلی به خود گرفت، اما این شعرا چندان از رویکرد شاعران جاهلی در خمر فاصله نگرفتند و بیشتر به جنبه های مادی و ظاهری خمر توجه کردند و در وصف جام و ساقی و ندیم و... شعر سرودند. از نقاط عطف اشعار خمری در عصر عباسی اول، ظهور جلوه های خمر صوفیانه بود که به شکل بارزی در اشعار حسین بن ضحاک، شاعر عصر عباسی اول نمود یافت؛ شاعری که با وجود اباحی گری در بیان شعری، با مهارت و چیره دستی خاصی توانست تا ارتباط زیبایی بین تصاویر خمری و صوفیانه ایجاد نماید و از رموز صوفیانه در خمر بهره گیرد. بررسی این خصیصه شعری با تلفیق شیوه توصیفی و تحلیلی، مسئله ای است که به آن پرداخته شده است. نتایج پژوهش حاکی از آن است که حسین بن ضحاک در زمانی که خمر، هنوز مضمون حسی و مادی داشت، به آن مفهوم صوفیانه بخشید و آن را با مقدسات و مضامین معنوی پیوند داد. در حقیقت نشانه های اولیه تصوف در شعر، ابتدا در اشعار حسین بن ضحاک نمودار گشت و سپس او توانست تا بر صوفیانی چون منصور حلاج تأثیر بگذارد و حتی به نظر می رسد که شاعرانی چون عراقی، مولوی، حافظ، جامی و... نیز از او تأثیر پذیرفته اند.

بررسی اشعار حسین بن ضحاک از منظر نوآوری در مقدمه قصیده، که هم زمان با آغاز نواندیشی در نظام فکری و فرهنگی سنن عربی بود، در نزد او حالتی از تحول و دگرگونی و هوشیاری نسبت به واقعیت جدید بود. حسین بن ضحاک از جمله شاعرانی بود که تحت تأثیر فرهنگ های گوناگون، و از جمله فرهنگ ایرانی، از اسلوب و تعابیر جدیدی استفاده کرد تا بتواند اشعارش را متناسب با تحول نوین همگام سازد، بنابراین مانند ابونواس، ابتدا از مقدمه خمری به جای مقدمات طللی در مطلع قصاید خود استفاده کرد، و آن را نقطه آغازی برای بیان رویکردهای فکری و فرهنگی جدید قرار داد و در خمریه به نگرش صوفیانه گرایید. این پژوهش به روش توصیفی- تحلیلی و با مبنا قرار دادن نظریات ناقدان، به بررسی نوآوری در خمریات حسین بن ضحاک، پرداخته است. نتایج تحقیق نشان می دهد که ضحاک، خمر را به عنوان نماد فرهنگ جدید، با رویکردی نو که از ظرافت گویی او در بیان شعری حکایت دارد، معرفی کرده است، و با استفاده از تعابیر نو، و تقابل خمر و طلل، با ارزش های عربی و جاهلی مخالفت کرده و به فرهنگ و اصالتی جدید دعوت کرده است و بدین وسیله توانسته تا اشکال جدیدی را در چارچوبی جدید که با واقعیت عصر همخوانی دارد، مطرح نماید. بنابراین حرکت و حیات و پویایی نیز در خمریات شاعر به دلیل انسجام زبانی و استفاده از تصاویر زنده بصری بارز است.