محمد قزوینی

محمّد قزوینی از اولین کسانی است که به دلیل همنشینی با ایران شناسان و شرق شناسان شناختی کافی و اصولی از علم ایران شناسی به دست آورد. در ادامه راه، پی برد که ایران شناسی باید به دست ایرانیان انجام شود. برای دستیابی به چنین هدفی علاوه بر روشن نمودن ماهیت ایران شناسی غربی، پژوهشگران ایرانی را ترغیب نمود که خودشان وارد حیطه ایران شناسی شوند. این پژوهش بر اساس روش جمع آوری اطلاعات از کتابخانه ها و مراکز آرشیوی و با روش توصیفی- تحلیلی، بر آن است که به شرح مهم ترین فعالیت های علمی قزوینی در اروپا و ایران و نقش او در شکل گیری ایران شناسی ملی بپردازد. اِشراف او بر تاریخ، فرهنگ و ادبیات ایران سبب تألیف و تحقیق و تصحیح آثار ارجمندی شد که می توان از وی به عنوان اولین ایران شناس ملی یاد کرد. چگونگی ارتباط قزوینی با بزرگترین شرق شناسان و ایران شناسان، بررسی متون به روش انتقادی، چگونگی روش تصحیح متون، نسخه شناسی، تلاش جهت تهیه عکس از نسخه های مهم و نادر مربوط به  تاریخ و فرهنگ ایران زمین در کتابخانه های شرق و غرب، بررسی مقدمه نویسی و تعلیقه نویسی بر متون، پژوهش در منابع اولیه اسلامی و رجال شناسی از مهم ترین مؤلفه هایی هستند که در این مقاله مورد بررسی می گیرند. در نتیجه فعالیت های قزوینی زمینه های شکل گیری ایران شناسی در ایران به وجود می آید و ایرانیان بسیاری به علم ایران شناسی تمایل پیدا می کنند.

در نشریه «الفتح» که از نشریات سلفی منتشرشده در نیمه نخست قرن بیستم در مصر است، نامه ای از علامه محمد قزوینی منتشر شده که دربردارنده نکات جالب توجهی درباره عقاید و مواضع وی است. در این نوشته، ترجمه متن فارسی این مقاله را آورده و چارچوب تاریخی نگارش آن را، که خود خالی از فایده تاریخی نیست، توضیح داده ایم.

محمد قزوینی دستنویسی کهن از مثنوی معنوی مورخ ۷۱۵-۷۱۶ق در تملّک داشت که کمی پیش از مرگش در ۱۳۲۸ش آن را به کتابخانه ملی ایران فروخت (شماره ۱۲۳۲۶، شماره ۲۳۲۶/ ف قدیم). در این مقاله از چهار منظر این نسخه بررسی شده است: ۱. سرگذشت. به دلیل افتادگی برگهای آغاز و انجام تنها نقل و انتقالات نسخه در یک قرن اخیر مشخص است. این نسخه در سال ۱۳۰۱ش توسط میرزا محمود کتابفروش خوانساری از ایران خارج شد و در ۱۳۲۴ش توسط قزوینی دوباره به ایران بازگشت. در این بخش بر اساس اسناد موجود رابطه قزوینی با میرزا محمود و کتابخانه ملی ایران بررسی شده است. در ادامه گزارشی مفصل از فرآیند خروج کتابهای خطی و اشیاء گرانبها از ایران بعد از سرقت کتابخانه سلطنتی قاجار ارائه شده و نمونه های متعددی از نسخه هایی که به این صورت از ایران خارج شده اند، نشان داده شده است. ۲. تاریخ کتابت. نسخه قزوینی کهن ترین نسخه تاریخدار و کامل مثنوی در کتابخانه های ایران است. به این مناسبت تاریخ کتابت سایر نسخه های باقیمانده از مثنوی متعلق به نیمه دوم قرن هفتم و نیمه اول قرن هشتم هجری در کتابخانه های ایران و همچنین سابقه ظهور و حضور مثنوی در ایران بررسی شده است. ۳. تزئینات که در سه زمان مختلف و به فاصله سه قرن صورت پذیرفته است: همزمان با کتابت نسخه، نیمه دوم قرن نهم یا شاید اواخر آن در هرات یا شاید شیراز، قرن یازدهم. ۴. ارزیابی. بین نسخه های مثنوی ضبطهای این نسخه به دو نسخه دیگر یعنی موزه قونیه، ش ۱۱۹۳، مورخ ۶۸۷ق و مرکز احیاء میراث اسلامی قم، ش ۲۹۴۲، مورخ ۷۰۱ق نزدیکتر است. این نسخه شامل سه گروه تفاوت و اختلاف در ضبط است که برای هر کدام نمونه هایی برشمرده شده است: الف. تجدیدنظرها و اصلاحات خود مولانا، ب. اصلاحات کاتبان به قصد هموارکردن مثنوی، ج. خطاهای کتابتی. همچنین در این بخش با توجه به این نسخه و سایر نسخه های کتابت شده تا نیم قرن بعد از سرایش مثنوی، مشخص می شود که مقدمه دفتر پنجم مثنوی الحاقی است و اصیل نیست. در پایان مقاله خصوصیات نسخه شناختی نسخه مانند تصحیحات، علامتها، افتادگیها، رسم الخط، کرّاسه ها، صحافی و اندازه ها ذکر شده است. این نسخه به عنوان یکی از نسخه های خطی پرونده آثار مولانا در سال ۲۰۲۳م در برنامه حافظه جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.