درون مرکز

ساختار و معنای واژه های مرکب همواره یکی از موضوعات مورد توجه زبان شناسان و دستوریان بوده است. زایابودنِ فرایند ترکیب در بسیاری از زبان ها از جمله فارسی و انگلیسی، خود می تواند دلیل موجهی برای توجه زبان شناسان به این فرایند باشد. واژه های مرکب را به لحاظ ساختار معنایی و وجود هسته معنایی در ترکیب می توان به واژه های مرکب درون مرکز، برون مرکز، دوسویه و متوازن تقسیم کرد. هریک از این گروه ها را نیز می توان، ازلحاظ ساختاری، در گروه های کوچکتری جای داد. واژه های مرکب برون مرکز در تقابل با واژه های مرکب درون مرکز معنا و مفهوم پیدا می کنند. برخلاف ترکیبات درون مرکز، بسیاری از ترکیبات برون مرکز معنای استعاری دارند، لذا از این دسته ترکیبات در زبان فارسی، می توان برای فرایند واژه سازی در برابرنهادهای واژه های علمی و بیگانه استفاده کرد. هدف پژوهش حاضر، ابتدا ارائه توصیفی از فرایند ترکیب، به ویژه ترکیب های برون مرکز، و سپس طبقه بندی واژه های برون مرکز فارسی براساس طبقه بندی باور (2009) است. در این پژوهش نشان می دهیم که برون مرکزبودنِ ترکیب در فارسی، در اغلب موارد، وابسته به ساختار نیست بلکه به دامنه ارجاع ترکیب بستگی دارد. داده های پژوهش حاضر از بررسی متون آموزشی زبان و ادبیات فارسی دبیرستان سال تحصیلی 1393 به دست آمده اند.

در این مقاله، نقش هسته معنایی و جایگاهِ سازه در پردازش و بازنمایی اسم های مرکب غیرِ فعلیِ «اسم-اسم» در سه بیمار زبان پریش بروکا (دو مرد و یک زن) و سه فرد سالمِ همتاسازی شده با افراد زبان پریش با بهره گیری از تکالیف نامیدن و تکرارِ اسم های مرکب غیرِ فعلی هسته آغازین، هسته پایانی و برون مرکزِ برگرفته از رساله دکتری خباز (Xabbaz, 2006) بررسی شد. محرک های این دو تکلیف شامل 30 اسم ساده و 30 اسم مرکب غیرِ فعلی و تصویرهای مربوط به آن ها بود. در آزمون نامیدن، آزمودنی ها به هنگام رویارویی با تصویر، نام آن را بیان می کردند. در تکلیفِ تکرار، افراد آزمودنی پس از شنیدن اسم ها، آن ها را تکرار می کردند. یافته های پژوهش نشان داد که کنشِ افراد طبیعی و بیماران زبان پریش بروکا در نامیدن و تکرار اسم های ساده و مرکب غیرِ فعلی با یک دیگر تفاوت داشت. پردازش آسان ترِ تکرار اسم های ساده و مرکب در مقایسه با نامیدن آن ها مؤید آن بود که فرایند تکرار متفاوت از نامیدن پردازش می شود. همچنین، رخداد خطاها در یکی از سازه های ترکیب (سازه هسته و یا غیر هسته) و نیز در کل ترکیب یا هر دو سازه ترکیب (هم سازه هسته و هم سازه غیرهسته) نشان دهنده آن بود که اسم های مرکب غیر فعلی از طریق مسیر دوگانه (تجزیه به اجزای سازنده و کلی) پردازش می شوند و هسته معنایی در پردازش آن ها نقشی به اجرا در نمی آورد. افزون بر این، توزیع خطاها در سازه های آغازین، پایانی و هر دو سازه اسامی مرکب غیرِ فعلی (کل ترکیب) مؤید پردازش سلسله مراتبی و هم سطحی فرایندهای نامیدن و تکرار و اهمیّت جایگاه سازه در پردازش اسامی مرکب غیرِ فعلی بود.