برنامه درسی علوم

از میان اجزای برنامه درسی، معلم به منزله واسط برنامه قصد شده و اجرا شده، مهمترین عامل انسانی به شمار می آید. باورهای معرفت شناسی معلمان به طور عام و معلمان علوم به طور خاص، بر شیوه های آموزش آنها موثر است و فرایند تدریس را قوام می بخشد. رویکرد پدیدارشناسی به عنوان یکی از مهمترین رویکردهای فلسفی سده اخیر در حوزه های مختلف علوم از جمله روش شناسی های پژوهش در تعلیم و تربیت، به تدریج مشروعیت خود را نزد محققان کسب کرده است. پرسش های اساسی مقاله حاضر عبارت از این است که در نگرش پدیدارشناسی، چه تصوری از طبیعت به مثابه موضوع علوم وجود دارد؟ و ویژگی های اساسی برنامه درسی علوم و تربیت معلم علوم از منظر پدیدارشناختی چیست؟. پاسخ به این پرسش ها چارچوبی معرفت شناختی برای قوام باورهای معلمان علوم در اختیار می نهد. این بررسی با بهره گیری از پژوهش فلسفی (تفسیر مفهوم، مفهوم پردازی، ارزیابی ساختار مفهومی) انجام شده است. نتایج تحقیق نشان می دهد تصوری که در نگرش پدیدارشناسی از طبیعت حاصل می شود فراسوی سوژه و ابژه معرفت شناسی کلاسیک است و بر این اساس، الگویی پدیدارشناختی برای تربیت معلم علوم عرضه شد که عبارت است از دوایر متداخل از مرکز شامل طبیعت، شاگرد، معلم، رویکردهای آموزش علوم و در سطح بیرونی، زیست جهان قرار می گیرد.

هدف پژوهش حاضر، تحلیل کتاب علوم پایه پنجم دوره ابتدایی و تبیین آن بر اساس الگوی خلاقیت مشارکتی بود. در این پژوهش، از روش توصیفی-تحلیلی برای دستیابی مناسب به داده ها استفاده شد. جامعه آماری برنامه درسی علوم پایه پنجم دوره ابتدایی در سال تحصیلی 1399-1400 بود که حجم نمونه نیز برابر با حجم جامعه انتخاب گردید. ابزار تحقیق شامل فهرست وارسی تحلیل محتوا بر اساس روش ویلیام رومی بود که روایی محتوایی آن توسط متخصصان برنامه ریزی درسی 87 درصد به دست آمد. برای تعیین پایایی آن نیز از روش ویلیام اسکات (2019) استفاده شد و ضریب توافق 85 درصد به دست آمد. محتوای تحلیل شده ابتدا بر اساس شاخص های 6 گانه خلاقیت علمی و سپس مراحل 5 گانه الگوی خلاقیت مشارکتی مورد بررسی قرار گرفت. یافته ها نشان داد که خلاقیت علمی در سه بخش نوشتاری، تصاویر و سوالات کتاب درسی علوم، مورد استفاده قرار گرفته و شاخص های حل مسئله علمی و فرضیه سازی بیش تر مورد تاکید قرار گرفته اند.هم چنین برنامه درسی علوم، الگوی خلاقیت مشارکتی را به صورت تلفیقی مورد توجه قرار داده، ولی بر اساس بخش های سه گانه محتوا، بیش تر در بخش نوشتاری نمود داشته است.

این پژوهش با هدف شناسایی موانع تحقق اهداف برنامه درسی فرآیند محور علوم تجربی دوره ی راهنمایی تحصیلی از دیدگاه معلمان انجام پذیرفته است. روش پژوهش توصیفی- پیمایشی، جامعه آماری معلمان درس علوم تجربی دوره ی راهنمایی تحصیلی شهرستان تبریز، و نمونه آماری با محاسبه فرمول کوکران به تعداد 140 نفر بوده است؛ و برای نمونه گیری از روش تصادفی خوشه ای استفاده گردید. برای گردآوری داده ها از دو نوع پرسشنامه ی محقق ساخته که بر اساس طیف لیکرت طراحی شده بودند استفاده شد که یک پرسشنامه برای گردآوری داده ها در خصوص موانع، و پرسشنامه ی دیگر به نگرش سنجی اختصاص داشت. هر دو پرسشنامه از روایی و پایایی قابل قبولی برخوردار بودند. برای تجزیه و تحلیل داده ها از آماره های توصیفی و آزمون t تک متغیره استفاده گردید. نتایج تحلیل نشان داد: 1- معلمان عدم همخوانی درونی برنامه درسی و نیز عناصر روش های تدریس و فعالیت های یادگیری، زمان، و ارزشیابی را جزء موانع قوی برای تحقق اهداف درس علوم تجربی برشمرده اند. ضمن این که نتایج آزمون t تک نمونه ای نیز تفاوت معنی داری را در مقایسه با میانگین فرضی نشان می دهد و همچنین عنصر امکانات و منابع یادگیری جزء موانع متوسط ارزیابی گردید. 2- معلمان نسبت به برنامه درسی فرآیند محور علوم تجربی نگرش منفی نداشته اند و نمی توان آن را به عنوان مانع تحقق اهداف آموزشی تلقی نمود.

این پژوهش، آموزش محیط زیست را در کتابهای علوم تجربی، شیمی و محیط زیست ایران و کتابهای علوم تجربی و شیمی کشورهای آمریکا، استرالیا و هند مورد بررسی تطبیقی قرار داده است. جامعه آماری پژوهش شامل کتابهای درسی این چهار کشور بوده است. از میان روشهای مطالعه تطبیقی، روش جرج بردی به کار رفته است. منبع گردآوری اطلاعات، کتابها و برنامه های درسی کشورهای یاد شده بوده است که از طریق شبکه اینترنت و منابع کتابخانه ای به دست آمدند. سپس محتوا در نمون برگهای متعدد به تفکیک عناصر برنامه درسی و براساس مؤلفه های اصلی محیط زیست توصیف شده، زیرمؤلفه ها دسته بندی و محتواهای مرتبط با آنها در همه قالبهای آموزشی استخراج و بررسی شده است. نتایج این پژوهش نشان داد که هر چند در کتابهای درسی ایران، از نظر موضوعی به بیشتر مؤلفه های آموزش محیط زیست پرداخته شده، اما محتوای آنها کمتر کاربردی است. همچنین بر اساس یافته های پژوهش محتوای محیط زیستی ارائه شده در کتابهای درسی ایران به طور کلی از نوع اطلاعات و خبررسانی است و کمتر در آنها به تفکر نقاد، تجزیه و تحلیل و بررسی چندجانبه موضوعات محیط زیست پرداخته شده است. بنابراین پیشنهاد می شود محتوای محیط زیست برنامه درسی ایران، ضمن توجه بیشتر به موضوعات کاربردی محیط زیستی، به تفکر نقاد، مهارت حل مسئله، بررسی نمونه های موردی، واقعی و بومی و تجزیه و تحلیل چندبعدی رویدادهای محیط زیستی نیز بپردازد و از این منظر اصلاح و غنی سازی شود.