معجزات پیامبر (ص)

شناخت دستگاه معرفتی عرب پیش از اسلام نقش مهمی در درک صحیح رسالت اسلام دارد. یکی از اجزاء این دستگاه فکری، امور خارق العاده در اندیشه عرب جاهلی است که با شناخت این زمینه فکری، می توان درک روشن تری از ماهیت و کارکرد معجزه رسول خدا9 به دست آورد. نگاشته پیش رو با بهره گیری از منابع کتابخانه ای و به روش توصیفی-تحلیلی بخشی از وضعیت فکری-فرهنگی جامعه عرب پیش از اسلام را که به درک جامعی از چگونگی تعامل عرب جاهلی با رخدادهای شگفت انگیز و خوارق عادات -و به تبع آن، معجزات- کمک می کند تبیین نموده است. بنابر یافته های این پژوهش، مهم ترین اشخاصی که در دوره جاهلی ادعای برخورداری از قدرت های فوق العاده را داشته اند بزرگان دینی معابد، کاهنان، راهبان مسیحی و ساحران بوده اند. بنابراین منشأ امور خارق العاده در نظر عرب دوره جاهلی لزوماً یک منشأ الهی نبوده، اما ادعای نبوت و داشتن رابطه خاص با خداوند (یا خدایان) عمدتاً از این طریق قابل اثبات بوده است. در چنین شرایطی پیامبر اسلام9 نیز برای اثبات نبوت خویش و هم برای غلبه بر سایر رقبای دینی خویش ناگزیر از ارائه معجزه بوده است اما چون به طور غالب صاحبان این قدرت ها ساحر و یا کاهن به شمار می آمدند، معجزه اصلی پیامبر اسلام از سنخ عقلی و به گونه ای منحصر به فرد به-صورت یک کتاب بروز نمود و وی از قبول تقاضاهای مکرر در نشان دادن معجزات حسّی خودداری نموده است.

بر پایه گزارش ابن اسحاق (150-151ق)، پیامبر(ص) به هدف دعوت فردی به نام رکانه بن عبد یزید به اسلام، با او کشتی گرفته و امر کرده اند تا درختی به سوی آنان بیاید و به جای خویش برگردد. دو واقعه متوالی کشتی گرفتن و حرکت درخت در گزارش ابن اسحاق (150-151ق)، در منابع تاریخی و حدیثی در قالب دو روایت مستقل کشتی گرفتن و معجزه حرکت درخت نقل شده است. افزون بر اختلاف منابع در نحوه نقل دو واقعه، صحت و اعتبار این گزارش ها نیز نیازمند تأمل و بررسی است. مقاله حاضر ضمن اعتبارسنجی سندی و بررسی تبار گزارش ها، بر رصد تغییرات متنی و تحلیل آنها و مقایسه متون با یکدیگر تمرکز کرده است تا علاوه بر شناسایی مصدر اصلی گزارش ها، اصالت و اعتبار آنها را نیز روشن کند. نتایج این پژوهش نشان می دهد گزارش های موجود از واقعه کشتی گرفتن و حرکت درخت، دچار اضطراب متنی اند و ازنظر زمان، اهداف و اشخاص مؤثر در گزارش، در تعارض با یکدیگر قرار دارند. نتایج تاریخ گذاری گزارش ها نیز حاکی از آن است که گزارش ابن اسحاق (150-151ق) به عنوان قدیمی ترین نسخه در دسترس از این واقعه، که دو موضوع کشتی گرفتن و معجزه حرکت درخت را در خود جای داده است، مصدر دیگر گزارش های بعدی بوده است. نظر به اینکه که گزارش ابن اسحاق (150-151ق) ازنظر انتساب، مخدوش و ازنظر ساختار متنی نیز فاقد ملاک های معتبر است، گزارش های مبتنی بر آن نیز فاقد اعتبار محسوب می شوند.

مطالعات اسلامی و به ویژه تحلیل سیره رسول خدا از منظر شرق شناسان به جهت نگاه برون دینی و روش های متنوع پژوهشی آنان دارای اهمیت است. کتاب محمد رسول خدا اثر آنه ماری شیمل در معرفی پیامبر(ص) از آثار حوزه استشراق است که نگاهی آمیخته با عرفان و تصوف به سیره و تاریخ رسول خدا دارد. این پژوهش با هدف شناخت و نقد دیدگاه های شیمل به روش تحلیلی و انتقادی درصدد پاسخ به این است که چه نقدهایی بر دیدگاه های خانم شیمل در مورد ارهاصات و معجزات حضرت محمد(ص) وارد است؟ بر اساس یافته های تحقیق، شیمل بدون طیف بندی به ثبت گزارش های معجزات می پردازد. در موضوع ناهماهنگی بین ادعای فوق بشری نبودن نبی و پذیرش گزارش های خوارق عادات و به ویژه تأکید بر شق صدر، عدم تفکیک بین ارهاصات و معجزات و ایجاد ارتباط بین معجزات نبی با روایات کهن هند نقدهای محتوایی بر رویکرد شیمل وارد است. در مواردی مانند رویکرد صوفیانه به سیره نبوی و معجزات، اتکاء به منابع اهل سنت و استفاده اندک از منابع شیعی و اعتماد به افسانه ها و اسطوره سازی ها نیز نقدهای روشی بر شیمل وارد است.