سرستون چوبی

به کارگیری تزئینات چوبی، همواره جایگاه ویژه ای در معماری سنتی و بومی ایرانی داشته است. از پرکاربردترین آنها، تکنیک مقرنس سازی است که اغلب به شکل سرستون بر روی تیر و ستون های چوبی به کار گرفته شده است. به لحاظ محدودیت های ذاتی چوب، این نوع از آرایه ها بیشتر در فضاهای داخلی بناها دیده می شود. مسجد تاریخی ملامعزالدین در شهر مراغه، از جمله بناهایی است که در آن سرستون های مقرنس کاری به عنوان اصلی ترین آرایه ی چوبی بنا است. بنا بر آنچه بیان گردید هدف از انجام این پژوهش، علاوه بر شناسایی و معرفی، بررسی نحوه ساخت و دسته بندی فرمی سرستون های مقرنس کاری چوبی مسجد معزالدین، است. مطابق هدف فوق، می توان این پرسش ها را مطرح نمود: تنوع در سرستون های چوبی مسجد ملامعزالدین مراغه از لحاظ شکل و اجرا چگونه است؟ چه دلایلی برای این تنوع قابل فرض است؟ جهت رسیدن به هدف مذکور، با مشاهدات میدانی و مطالعات کتابخانه ای، جمع آوری اطلاعات و تصاویر شروع گردید. در ادامه با روش توصیفی - تحلیلی، اهداف فوق موردبحث و بررسی قرارگرفته و تحلیل ها در قالب جدول، به همراه تصاویر خطی ارائه شده است. پس از مطالعه سرستون های مسجد ملامعزالدین مراغه مشخص گردید که روش ساخت تمامی 36 سرستون مقرنس کاری چوبی موجود در شبستان بزرگ، از نوع مقرنس های روی هم رفته و 6 سرستون شبستان کوچک، از نوع لانه زنبوری است. اگرچه روش ساخت اغلب این سرستون ها تقریباً یکی است اما از این بین، 18 گونه شکلی متفاوت از یکدیگر را شاهد هستیم؛ یعنی بیش از 40 درصد نمونه ها به جهت فرم از همدیگر ناهمگونی دارند. به نظر می رسد کشیدگی و بلند بودن خارج از عرف طول مقرنس ها، این فرصت را در اختیار سازنده قرار داده تا بتواند این اشکال متنوع را به وجود آورد و نتیجتاً منتهی به منحصربه فرد گشتن این سرستون ها بشود.

مصالح بوم آورد، یکی از شاخصه های معماری سنتی ایران به شمار می رود که فراخور جغرافیای هر منطقه، از مصالح خاص همان اقلیم استفاده می شده است. روستای اوشتبین که در حاشیه رود ارس واقع شده است، نمونه ی کاملی از این ویژگی معماری سنتی ایران را در خود جای داده است به طوری که چوب و سنگ اصلی ترین مصالح بومی آن محسوب می شود. در برخی خانه های قدیمی اشتبین، سرستون های چوبی وجود دارند، که بعضاً دارای کتیبه و تاریخ نیز هستند. علاوه بر کارکرد آنها، به نظر دارای ویژگی های هنری نیز بومی هستند. به نحوی که این سرستون ها همراه با نقوش، کنده کاری نیز شده اند. برخی از آنها درون فضاهایی با نام «بونه غی» و مابقی در فضاهای دیگر ابنیه قرار گرفته اند. در حال حاضر، بونه غی ها تنها سازه ی چوبی روستا محسوب می شوند که به کارگیری سرستون در آن ضروری و مرسوم بوده است. با توجه به این مسئله به نظر می رسد که یک سنت بومی و محلی در ساخت و تزیین این سرستون ها در روستای اشتبین وجود داشته است. بر این مبنا سؤال تحقیق بدین صورت می باشد که، چه خصوصیت های بومی محلی و منحصربه فرد برای سرستون های چوبی روستای اشتبین قابل طرح است؟ بدین ترتیب، هدف از انجام این تحقیق، بررسی ساختاری ویژگی های بصری بومی و شاخص سرستون ها روستای اشتبین می باشد. روش تحقیق به صورت مقایسه توصیفی و تحلیلی می باشد. یافته های تحقیق نشان می دهد که، تعداد 48 سرستون با پیمایش های میدانی از ابنیه های تاریخی این روستا رؤیت گردید. علی رغم کثرت سرستون ها و تنوع در محل های مورد استفاده، شاهد استفاده از چوب های بومی در ساخت آنها هستیم. همچنین، نقوش بر روی غالب آنها هندسی و بر پایه شکل دایره، با یک روش معین، کنده کاری گشته است. نیز یک الگوی برش خاص محیطی برای آنها قابل ترسیم است و نهایتاً به نظر می رسد که سنت ساخت بونه غی با سرستون های چوبی در دوره های تاریخی معین، در منطقه آذربایجان وجود داشته است اما با تفاوت هایی در تزئین و اجرا.