نبرد رستم و سهراب

دوره حکمرانی آل مظفر (740-795 ه .ق.)، دورانی کوتاه و سراسر آشوب و اغتشاش بود؛ ولی در همین زمان اندک، مکتب نگارگری شیراز تحت حمایت آل مظفر، وارد مرحله جدیدی از بالندگی گردید. حس و فضای بصری متفاوت در نگاره های مجلس نبرد رستم و سهراب در شاهنامه های آل مظفر، این نکته را در ذهن تداعی می کند که شاید اوضاع سیاسی و اجتماعی این دوره به ایجاد تحول در مصورسازی مجلس رستم و سهراب منجر شده باشد. هدف از انجام این پژوهش، بررسی زیرساخت هایی همچون مضمون و عناصر بصری در مجلس نبرد رستم و سهراب در شاهنامه های مکتب شیراز آل مظفر است تا ضمن کشف وجوه تشابه و تفاوت، تأثیر اوضاع و شرایط سیاسی و اجتماعی آن روزگار را در مصورسازی این مجلس دریابد. پرسش اصلی این است که: آیا تغییر در اوضاع سیاسی و اجتماعی دوره آل مظفر، به ایجاد تحول در مصورسازی مجلس رستم و سهراب منجر شده است؟ بدین منظور، پژوهش حاضر در چهار بخش اصلی تنظیم گردیده است: 1. معرفی اوضاع سیاسی و اجتماعی دوره آل مظفر 2. مصورسازی شاهنامه در دوره آل مظفر 3. تحلیل نگاره های مجلس نبرد رستم و سهراب 4. تأثیر اوضاع سیاسی و اجتماعی دوره آل مظفر بر مصورسازی مجلس نبرد رستم و سهراب. این پژوهش با بهره گیری از روش های نظری، توصیفی، تحلیلی و تطبیقی به بیان موضوع، پرداخته است. نتایج تحقیق مبین آن است که نگارگران این دوره، هم سو با تحولات سیاسی و شرایط جامعه خود، به صحنه پردازی این داستان پرداخته اند و این امر به ویژه در منظره پردازی، پیکره نگاری، اجرا و فضا سازی آثار هویداست.

از رویکردهای مهم در مطالعات اسطوره شناختی متون ادبی، نظریات نورتروپ فرای در این خصوص است. پژوهش حاضر داستان رستم و سهراب در متن شاهنامه را با الگوی پیشنهادی فرای و با روش توصیفی-تحلیلی، بررسی می کند. گردآوری اطلاعات به صورت کتابخانه ای است. مطابق بررسی ها، حضور عناصری مانند اسطوره زوال، مرگ فاجعه آمیز، قربانی کردن و انزوای قهرمان، داستان را با میتوس پاییز و تراژدی انزوا در نظریه فرای قرین می نماید. پس از برشماری مراحل ششگانه تراژدی در الگوی فرای، انطباق آن با سیر وقایع این داستان بررسی گردید. نهایتاً چنین نتیجه گرفته شد که بر اساس الگوی تراژدی انزوا، قهرمان اسطوره ای یعنی رستم به سبب انزوای منتج از وجه خودآگاهی-اش، مرتکب عملی می شود که تجربه ای فردی برایش به همراه دارد. همچنین طبق نظر فرای درباره نقش اسطوره در انعکاس دوره اجتماعی مؤلف، نتیجه شد که شکل گیری اسطوره رستم و سهراب می-تواند بازتابی از دیدگاه فردوسی به اوضاع اجتماعی معاصرش باشد.