عبدالرحیم شیروانی

اشعار تعلیمی بخش رایج و گسترده ادب فارسی است که به شأن اثر و اندیشه دارنده آن در جنبه های تعلیمی به صورت نظری و عملی، از دیدگاه ادبی، اهمیت داده است. هدایت نامه میرزا عبدالرحیم شیروانی متخلّص به حزین، از سخن سرایان قرن دوازدهم هجری قمری سرشار از آموزه های تعلیمی دوره قاجار است. این منظومه خطّی که در شمار آثار ارزشمند اخلاقی حکمی است، تاکنون شناخته نشده است. هدایت نامه برای هدایت طالبان معرفت، اثری تعلیمی است که مضامین و معانی تعلیمی آن برپایه معارف دینی و فرهنگ اجتماعی و آموزه های اخلاقی قرار گرفته است و شاعر به اقتضای گفتمان رایج آموزشی به ایفای مسئولیت فکری و هنری پرداخته است. نگارندگان در این پژوهش بر آن اند تا ضمن معرفی اجمالی منظومه هدایت نامه، جایگاه و تأثیر آموزه های دینی و اخلاقیِ به کاررفته در این اثر را بررسی کنند. نتایج به دست آمده در این پژوهش بیانگر این است که شاعر فردی پرمایه بوده و به اقتضای موقعیّت، در حکایات خود معیارهای تعلیمی را بیان کرده است. در این اثر آموزه های اخلاقیِ مثبتِ نیکی به والدین، دعا، شکرگزاری، تقوا، امید، وفای به عهد و... فراوانی بسیاری دارد.

صفاء القلوب اثر ارزشمندی است که فقط یک نسخه خطی در کتابخانه ملّی تبریز از آن وجود دارد و تاکنون هم تصحیح نشده است. این کتاب را عبدالرحیم حزین شیروانی در دوره قاجار در 19 گفتار و 11 حکایت و یک خاتمه ای کوتاه در دعای خیر در حق کاتب به اقتفا از نان و حلوای شیخ بهایی و در وزن و قالب آن سروده است. مقاله حاضر به روش اسنادی- توصیفی و مبتنی بر مطالعات کتابخانه ای بررسی و تحلیل شده، در صدد پاسخ گویی به این پرسش است که بارزترین ویژگی های سبکی صفاء القلوب چیست؟ به این منظور، مهم ترین ویژگی های صفاء القلوب در سه سطح فکری، زبانی و ادبی همراه با معرَّفی نسخه و ویژگی رسم الخط آن، بررسی و تلمیحات و تضمین های به کار رفته، تخریج و مصدریابی شده است. یافته های پژوهش مبنی بر آن است که این اثر از جهتی ویژگی های سبک کهن را دارد و از جهتی رد پای واژه ها و اصطلاحات روز و کاربردهای نو در لابلای این نسخه مشهود است. ویژگی های سبکی و رسم الخط نسخه، در دو نسخه دیگر نیز دیده می شود. تنها 7 درصد ابیات مردّف، هستند. پیروی از نان و حلوا نیز در جای جای نسخه نمود دارد. مؤلفّ این اثر، غیر از شیخ بهایی، به اشعار مولوی و عطار و صائب نیز نظر داشته است.

عبدالرحیم شیروانی، از گویندگان دوره قاجار بود. نسخه دیوان شامل سه اثر از وی( دیوان، صفاء-القلوب و هدایت نامه)، که در قرن 12، به خط پسرش، میرزا اسدالله، در زمان حیات وی، نوشته شده و به عنوان نسخه منحصر به فرد در کتابخانه ملّی تبریز نگهداری می شود. مقاله حاضر با هدف معرّفی و بررسی ویژگی های سبک شناسی هدایت نامه، به روش اسنادی- توصیفی و آماری و مبتنی بر مطالعات کتابخانه ای بررسی و تحلیل شده، در صدد پاسخگویی به این پرسش است که بارزترین ویژگی های سبکی هدایت نامه چیست؟ نگارنده در صدد معرّفی آن و بررسی ویژگی های رسم الخطّی و سبکی آن در سه سطح زبانی، فکری و ادبی است. اثر حاضر، یک اثر داستانی است که مهم ترین داستان آن، داستان حضرت ابراهیم و ذبح فرزندش، اسماعیل است که تحت عنوان ذبیح نامه، سروده شده است. یافته های پژوهش مبنی بر آن است که هدایت نامه یک نسخه مسوده بوده که در دو وزن از زیر مجموعه بحر هزج سروده شده است. تنها 10 درصد ابیات آن مردّف است. برخی از عیوب قافیه در آن قابل مشاهده است. به جهت شمول مطالب دینی و عرفانی، می تواند برای پژوهش های ادبی، دینی، تاریخی و عرفانی مفید واقع شود.