بوزجانی

مجموعۀ نسخه خطی شمارۀ 772 کتابخانۀ ملی پاریس حاوی رساله های متعدد علمی است که هر کدام از ارزش خاصی برخوردارند. از میان رساله های این مجموعه، ترجمۀ فارسی رسالۀ مایحتاج الیها الصناع من العمال الهندسیه یا کتاب النجاره  از بوزجانی و رسالۀ فی تداخل الشکال المتشابهه والمتوافقه از مؤلفی ناشناخته، مورد توجه پژوهشگران تاریخ علم دورۀ اسلامی بوده اند. به نظر می رسد تمامی رساله های این مجموعه به کتابت ابواسحاق بن عبداللّه کوبنانی یزدی و برخی نیز ترجمه یا تألیف او باشد. با توجه به آثار کوبنانی تاریخ فعالیت علمی او بین سال های 845 تا 886 هجری قمری تخمین زده می شود، با این حال آراء متعددی در بارۀ زمان نوشته شدن این مجموعه وجود دارد که در مقاله به آن ها اشاره شده است. اهمیت رساله های ریاضی این مجموعه از این نظر است که گزارشی از رسالات ریاضی فارسی تألیف شده یا ترجمه شده از عربی تا آن دوران به دست می دهد. در مقالۀ پیش رو محتوای سه رسالۀ هندسی فارسی از این مجموعه بررسی می شود که از لحاظ مطالعۀ تاریخ رساله های هندسی فارسی اهمیت دارد. سه رسالۀ متوالی با موضوع هندسه در این مجموعه وجود دارد که نحوۀ نگارش آنها به گونه ای است که مستقل به نظر می رسند. این سه رسالۀ پیاپی فاقد عنوان اند و در این مقاله با این عناوین معرفی می شوند: مختصر در علم مساحت (برگ های 65پ-69پ)؛ کتاب مساحت (برگ های 70پ-89پ)؛ رساله در اصلاح اهل مساحت (برگ های 90پ-100ر). متن مصَحَح رسالۀ اول با عنوان «مختصر در مساحت» ارائه شده است و دشواری های ریاضی او بیان شده است. تلاش نویسندگان برای پیدا کردن اصل یا نسخه ای مشابه «مختصر در مساحت» به نتیجه ای نرسید، اما در باره دو رسالۀ دیگر مشخص شد که آن ها با لب الحساب از علی بن یوسف، منازل السبعِ از بوزجانی، البدیع فی الحساب از کرجی و غنیه الحُساب فی علم الحساب از احمد بن ثبات همامی واسطی پیوندهایی دارند؛ لذا با بررسی  شباهت ها و تفاوت های این رسالات سعی شده تا نظریه ای درباره ارتباط میان آن ها و چگونگی راه یافتن آن ها به نسخه پاریس ارائه شود.

معماری خراسان در اوایل دوران اسلامی، به تبعیت از ویژگی های کلی مساجد اسلامی، از سادگی در ساخت پیروی می-کرد. در دوران های بعدی، به خصوص در دوره ی سلجوقی، کاربرد تزیینات معماری گسترش یافت و سپس در دوران کوتاه خوارزمشاهیان در خراسان، مساجد دو ایوانی ساخته شدند که تزیینات معماری از ویژگی های برجسته ی آنها بود. این پژوهش به بررسی روش های ترسیم نقوش هندسی در سه مسجد دو ایوانی گناباد، ملک زوزن و فریومد پرداخته و با تطبیق دادن با روش ها و ابزارهای معرفی شده در رساله ی بوزجانی، "فی مایحتاج الیه العمال و الصناع من الاشکال الهندسیه"، که از معتبرترین منابع در زمینه ی هندسه ی عملی در دوران اسلامی است، شیوه های احتمالی ترسیم نمونه ها را با کاربرد ابزارهای رایج زمان، که یک خط-کش ساده و پرگار بود، شرح داده است. نتایج حاصل بیانگر این امر است که این نقوش بر اساس زیرساخت هایی هندسی و ترسیم-های دقیق ترسیم شده که معماران با دانش هندسی خود و به کمک ابزارهای رایج دوران رسم می کردند. هم چنین می توان چنین نتیجه گرفت که تزیینات معماری از مهم ترین موارد تحقق هندسه در حوزه ی کاربردی، و سندی بر دست یافته های علمی دوران هستند؛ و در این میان تعاملات میان ریاضیدانان و هنرمندان و معماران هرچه بیشتر بارز می شود.