بافت درون زبانی

از جمله موضوعات بحث شده در علوم قرآن و تفسیر، موضوع آیات متشابه لفظی یا به ظاهر تکراری قرآن است. این موضوع که چرا در قرآن برخی از آیات بدون هیچ گونه تفاوت و گاه با تغییری اندک دو یا چند بار تکرار شده، توجه ادیبان و مفسران مسلمان را به خود جلب کرده و سبب پدید آمدن آثاری ارزشمند در این موضوع گردیده است. عمده تلاش های انجام گرفته در این موضوع، محوریتی بلاغی و زیباشناختی دارند و براین اساس جنبه های معناشناسانه و بافتی آیات کمتر مورد توجه قرار گرفته اند. ازآنجا که تبیین اختلاف دو جمله مشابه بیشتر به سطح مراد جدی گوینده یا نویسنده مربوط می شود، بررسی آیات مشابه نیز باید از این دریچه انجام گیرد. در علوم زبان شناختی ، دانشی که به بررسی منظور نویسنده و گوینده با توجه به شرایط بافتی تولید کلام می پردازد علم کاربردشناسی است. در این مقاله سعی شده است با استفاده از برخی مؤلفه های بافت درون زبانی مطرح شده در کاربردشناسی یعنی مفهوم ارجاعات و ازپیش انگاری و چند نمونه از آیات مشابه لفظی را بررسی کرده و کاربرد این مؤلفه ها در تبیین مراد جدی نشان داده شود.

منظور از تناسب مقتضای کلام با حال و مقام در بلاغت سنتی مطابقت شکل با معنا و غرض است که در زبانشناسی صورت و محتوا نام دارد.بررسی این تناسب بر مبنای بافت درون زبانی یعنی روابط نحوی-معنایی واژگان ،صرف نظر از سیاق موقعیتی یعنی شرایط تولید و موقعیت گفتار ممکن نیست.گزینش شیوه اطناب،ایجاز ،تصریح ،کنایه و...و تعدد صورتهای کلام بسبب تنوع مقام هاست. بررسی واحدهای واژگانی به اعتبار رخداد،افعال و عادتهای زندگی اجتماعی و تجارب عینی نویسنده که از عوامل خارج ذهن یا سیاق موقعیتی هستند ،در کنار بافت متنی بسیار اهمیّت دارد. واضح نبودن مسئله مقام و بافت و سیاق در بلاغت سنتی؛هدف و ضرورت نگارش پژوهش حاضر است.بدین منظور دیدگاه سنتی عبدالقاهر جرجانی و زبان شناختی جفری لیچ به روش توصیفی- تحلیلی مقایسه گردید. نتیجه پژوهش نشان می دهد که؛بررسی دقیق تناسب مقتضای کلام با حال یا بافت درونی در پرتو مقام یا سیاق موقعیتی محقق می شود. تنوع مقام عامل مؤثر در تغییر ساختار و شکل کلام بشمار می رود.از نظر جرجانی و لیچ؛سبک شعر،اقتضای عدول از نحو و ترکیب متعارف واژگان دارد که متناسب با غرض بلاغی- معنای معنا یا مفهوم کلی(محتوا)- از طریق صورت کلام دریافت می شود.

بحث اسماء و صفات الهی از دیرباز تا کنون مورد توجه متکلمان و مفسران بوده است. در جای جای قرآن مجید این اسماء قابل شهود است و در این میان بخش قابل توجهی از آیات به یک یا دو اسم و صفت خداوند ختم شده اند. اینکه مراد جدی گوینده این آیات چه می باشد و در لایه های بافتی آن؛ یعنی بافت درون زبانی، مسائلی چون همنشینی و ارجاعات و در بافت برون زبانی، مخاطب، فضای نزول، مقام سخن، حتی لحن کلام با چه کنشی مورد نظر گوینده چه بوده است، قابل بررسی می باشد. با توجه به تفاسیر مختلف ارتباط بین اسماء الهی در اختتام آیات با محتوای همان آیه و با آیات قبل و بعد آن احساس می شود، ما را بر آن داشت که با روش کاربردشناسی با تکیه بر منابع تفسیری از طریق مشخص نمودن مؤلفه ها و عناصر کارگفت، ارتباط دو اسم «لطیف خبیر» در کنار هم و در اختتام آیات با متن آیه و آیات دیگر را بررسی کنیم.