تربت امام حسین (ع)

ماجرای کربلا و شهادت امام حسینR و یارانشان یکی از وقایع تاریخی بود که نقش اصلی را در شکل دهی هویت جمعی شیعه در سده نخست هجری ایفا کرد. بی تردید پس از این حادثه تاریخی، هر امر مربوط به آن به مثابه یادمان و نمادی هویتی گرامی داشته می شد. شاید در این میان یادمان های زیارتی و مادی(آبجکتیو= Objective) نقشی محوری داشت. در فرایند احیای یاد و جایگاه حضرت حسینR، تربت و خاک مزار ایشان، جایگاهی برجسته یافت و امامان شیعه تلاش کردند آن را ابزاری برای احیای جنبه های جسمانی و روحانی شیعیان مطرح کنند. با اینکه حضرت علی بن الحسینR در انعکاس و برجسته سازی واقعه کربلا جایگاهی متمایز داشت، کهن ترین گزارش ها در خصوص تربت مزار حضرت حسینR مربوط به عصر پس از ایشان بود. گزارش های متعددی حاکی از شکل گیری گفتمان «تربه الحسین» در نیمه اول سده دوم هجری است که در آن ها، احادیث صادقینv مهم ترین جایگاه را دارد. این گزارش ها از نظر محتوا و تعداد، به شکلی است که بر اساس آن، با ظن بسیار قوی می توان شکل گیری گفتمان «تربه الحسین» را در نیمه اول سده دوم هجری تاریخ گذاری کرد. علاوه بر آن، جایگاه این گفتمان و مؤلفه های آن حاکی از یک گفتمان مردم شناختی ناشناخته شیعی در قرون متقدم است. این پژوهش نشان خواهد داد چگونه فقه الحدیث می تواند با استفاده از نگاه های مردم شناختی گسترش یابد و درک بهتری از متن ها و فرامتن های یک حدیث ارائه کند. این پژوهش با مطالعه گروه احادیث تربت نشان خواهد داد که فقه الحدیث در صورت ورود به عرصه انسان شناسی فرهنگی، علاوه بر فهم متن در سطوح ادبی و واژگانی می تواند به کشف و معرفی گفتمان های انسان شناختی در دوره صدور این گزارش ها نیز مبادرت ورزد. این مقاله با تفقه در احادیث تربت از زاویه دید انسان شناختی، گفتمان تربه الحسین در نخستین سده های اسلامی را به مثابه یکی از مؤلفه های هویتی تشیع نخستین، بازسازی و بازشناسی خواهد کرد.

ام سلمه شخصیتی تأثیرگزار در تاریخ اسلام است. گزارش های فراوانی از وی درباره اتفاقات صدر نخستین نقل شده است. بخشی از گزارش های منقول از وی پیرامون حوادث مرتبط با شهادت امام حسین (ع) است. گزارش هایی درباره اصل خبر شهادت، خونین شدن تربت کربلا و همچنین تحویل ودایع امامت به جانشین حضرت، یعنی امام سجاد(ع)، ازجمله اینهاست. مقاله حاضر بر این قصد است که به بررسی این گزارش ها بپردازد و به این سؤال پاسخ دهد که واقعاً چه مقدار از آن گزارش ها قابلیت انتساب به ام سلمه را دارد. به نظر می رسد با توجه به تضادها و تفاوت های گزارشی و همچنین بررسی های تاریخی درباره سال وفات، امکان نشان دادن صحت همه این گزارش ها برای ام سلمه وجود ندارد. از این رو با بررسی های تاریخی، رجالی و حدیثی منابع شیعه و اهل سنت این نتیجه دست یافتنی است که پذیرش بخشی از این روایت ها به دلیل زمان پریشی های تاریخی پیرامون زمان وفات ام سلمه، با تردیدهای جدی روبه رو است و نمی توان همه آنها را برای ام سلمه نشان داد.