پیش ازتاریخ

این مقاله به بررسی و نقد کتاب «شکل گیری و توسعه آغاز نگارش در ایران؛ از پیش ازتاریخ تا آغاز عیلامی» اختصاص دارد. موضوع این کتاب یکی از بنیادین ترین بزنگاه های همة فرهنگ های انسانی و انسانیت است؛ چگونگی شکل گیری خط و نگارش در میان فرهنگ های انسانی و خاستگاه های باستان شناختی آن. در این مقاله تلاش می شود تا ضمن برشماری نقاط قوت و ضعف این کتاب، اهمیت کنکاش عمیق تر در موضوع آن تشریح و نشان داده شود. خواهد آمد که نویسنده با وجود اشراف نسبی بر منابع و آثار در پرداخت و تبیین بنیان ها، شالوده ها و مؤلفه های باستان شناختی، معرفت شناختی و چیستی شناختی نمایانی خط و نگارش، به شکلی منسجم و جامع درمانده و موضوعی را که می توانست عرصه ای برای طرح پرسش ها در مورد تطور فرهنگ و قوای شناختی و معرفتی انسان باشد، در سه فصل ازهم گسیخته و فاقد ساختارهای نظری و روش شناختی انسجام بخش، رها ساخته است. در ادامه به طرح برخی از مهمترین مسائل باستان شناختی و معرفت شناختی مربوط به دلایل و پیامدهای تکوین و تطور خط و نگارش پرداخته و نشان داده می شود که این رویداد، هرجا واقع شده، از جمله ایران، کلیت انسان بودن و تعریف از انسانیت را در معرض دگرگونی های بنیادین قرار داده است.

کتاب مورد نقد در این نوشته، جلد دوم از کتاب دو جلدیِ فرهنگ مصور باستان شناسی دوران پیش ازتاریخ (انگلیسی فارسی) است. در این نوشته شیوه ی به کاررفته عبارت است از نقد شکلی، ساختاری و به ویژه محتوایی. در این نوشته با مثال های متعدد بحث شده که صفت «پیش ازتاریخ» برای کتاب، عنوانی بی ربط است. اشتباه های آشکار و فاحش در اطلاعاتِ ارائه شده، به ویژه درباره محوطه های ایران، به فراوانی دیده می شود. یکی از ایرادات جدی کتاب، کهنه بودن مطالب آن است. هرآنچه از محوطه های ایرانی می بینیم، آنهایی است که بیش از چهار دهه پیش پژوهیده شده اند. در نظر نگرفتن اولویت در انتخاب مدخل ها یکی از ایرادات مهم کتاب است؛ درحالی که مدخل های کم ارتباط با باستان شناسی ایران و خاورنزدیک گاه به تفصیل بحث شده اند، مدخل های مرتبط با باستان شناسی ایران قویاً نادیده گرفته شده اند. میزان آگاهی های اشتباه دست کم درباره ی مدخل های ایرانی آنچنان است که میزان سودمندی این کتاب را برای دانشجویان نه تنها به حداقل رسانده، بلکه زیان بار نیز هست. الگوی کلی کتاب به شکلی است که گویا کلیت کتاب با گرته برداری از یکی از نمونه های خارجی ترجمه و تدوین شده و آنگاه مدخل های ایرانی، ولی با اطلاعات ناروشن، ناکافی و در بسیاری موارد اشتباه، به آن افزوده شده است.در این نوشته، اطلاعات اشتباه شماری از مدخل ها با آگاهی های درست و به روز توضیح داده شده است.

یکی از نقوشی که دارای معنا و مفهومی انتزاعی بر روی آثار تمدن های کهن است نماد مار در اشکال مختلف است که باگذشت قرن ها بار دیگر بر روی قالی های اسلامی نمود یافته است. مشهود است که در گذر زمان با تغییر فرهنگ ها، مذاهب، سیاست ها و... به تناسب آن نیز معنا و مفهوم نمادها دچار تحول گردیده و در هر زمان با توجه به بسترهای تاریخی خود معنا می یابند. بنابراین نماد مار نیز همچون دیگر نمادها در دوره های مختلف همچون پیش ازتاریخ، تاریخی و اسلامی مکرراً با مفاهیم متفاوتی تجلی یافته است؛ گاه با نقشی مثبت و گاه با نقشی منفی، به گونه ای که در دوره پیش ازتاریخ و عیلامی با نقشی مثبت و ایزد گونه ظاهر می شود، با ورود دین زرتشت با نقشی منفی ترسیم شده و در دین میترایی بار دیگر با ظاهری مثبت تجلی می یابد. این روند تغییر معنایی را تا دوره اسلامی شاهد هستیم. آنچه در این پژوهش مطرح است آن است که در اسلام همچون ادیان مسیح و یهود، مار موجودی منفی تصور می شود. بنابراین چگونه می توان استفاده این نقش در قالی های اسلامی و انطباق آن با باور مذهبی اسلامی را معنا بخشید؟ بر این اساس در این مقاله سعی شده با روش تحلیلی- تطبیقی به بررسی و مطالعه آثار به جای مانده از دوران تاریخی و همچنین متون کلاسیک فارسی – اسلامی و قرآن کریم پرداخته تا به درک و شناختی درست از معنا و مفهوم نماد مار در قالی های اسلامی و چگونگی پذیرش این نقش مایه در بافت مذهبی اسلامی دست یابیم.