نظام مطابقه

زبان ها از ابزارهای متنوعی بهره می گیرند تا نقش های دستوری را بازنمایی کنند. یکی از این ابزارها (سازوکار) مطابقه است که در زبان های مختلف ممکن است کم و بیش از آن استفاده شود. از طرف دیگر، عوامل متنوعی ممکن است در زبان های مختلف بر روی قسمت های مختلف دستور زبان و ازجمله نظام مطابقه اثرگذار باشند. بر این اساس، در پژوهش حاضر با استناد به داده هایی از کردی ایلامی، هم به دنبال بررسی میزان استفاده از مطابقه مفعولی هستیم و هم درپی یافتن تأثیر احتمالی عوامل مختلف بر روی مطابقه پی بست های مفعولی با مفعول. برای تحقق این اهداف، از روش توصیفی، کتابخانه ای، مصاحبه و ضبط صدای گویش وران بومی جهت استخراج داده ها استفاده شده است. تعداد 10 نفر گویشور بومی با محدوده سنی 40 تا60 سال در استخراج داده ها کمک کردند. عوامل مؤثر بر مطابقه که در اینجا مورد بررسی قرار گرفته اند، برگرفته از گیون ( 2004 ) هستند. نتایج پژوهش حاضر نشان داد که در کردی ایلامی از پی بست های مطابقه مفعولی جهت ارجاع به مفعول استفاده می شود. همچنین نتایج نشان داد که در کردی ایلامی مطابقه مفعولی متأثر از برخی محدودیت هاست. مشخصاً، عوامل معرفگی/ نکرگی، ارجاعی/ غیرارجاعی، مبتدایی/ غیرمبتدایی و انضمام مفعول به بروز برخی محدویت ها در مطابقه پی بست های مفعولی با مفعول منجر می شوند. بررسی تأثیر این عوامل بر نظام مطابقه به خصوص در زبان های دارای نظام مطابقه دوگانه به منزله موضوع پژوهش های آتی توصیه می شود.

با تحلیل شیوه بازنماییِ نظام های حالت نمایی و مطابقه در بَشاگَردی (شمالی و جنوبی) براساس نظریه رده شناسیِ کلاسیک کامری (1978) و سپس، ارزیابی دقیق یافته ها براساس نظریه رده شناسیِ نوین زوارْت و لینْدِن بِرگ (2021)، جستار حاضر می کوشد به تبیینی نظام مند از عملکرد رده شناختیِ آن نظام ها، و نیز از الگوی کلی انطباق در این گونه ها دست یابد. در این راستا، داده های پژوهش با تکمیل پرسشنامه و گفتگو با ده گویشور بومی گردآوری و تحلیل گردیده است. براساس یافته های پژوهش، حالت نمایی و مطابقه این گونه ها در زمان غیرگذشته، به طور یکسان پیرو الگوی غالب (کاملِ) مفعولی است و الگوی کلی انطباقِ «وارونه مستقیم غیرمستقیم» را نشان می دهد. در برابر آن، حالت نمایی و مطابقه آنها در زمان گذشته، به طور یکسان تابع الگوی غالب (کاملِ) کُنایی است و الگوی کلی انطباقِ «همسان» را نشان می دهد. همچنین، ناشی از خصوصیت گذرایی فعل، این دو گونه زبانی در زمان غیرگذشته، به طور یکسان الگوی تناوبیِ (کاملِ) کُنایی را برای بازنمایی نظام های حالت نمایی و مطابقه، و در زمان گذشته نیز به طور یکسان الگوی تناوبیِ (کاملِ) سه بخشی را برای بازنمایی نظام حالت نمایی به کار می گیرند. با وجود این، الگوی مطابقه بَشاگَردی در زمان گذشته، فاقد هرگونه الگوی تناوبی و الگویی یکدست است.

این مقاله به نقش شناسه های فعلی، واژه بست های مطابقه شخصی، ضمایر شخصی جدا و روابط نحوی آ ن ها در نظام مطابقه شورابی، از گونه های زبان کوهمره ای، می پردازد. برپایه دو عامل زمان دستوری فعل و لازم یا متعدی بودن فعل، نظام مطابقه در این گویش به صورت دوگانه، یعنی فاعلی-مفعولی و غیرفاعلی-مفعولی است. مطابقه فاعلی-مفعولی در فعل های لازم فارغ از هر زمانی و فعل های متعدی زمان حال صورت می گیرد و  فاعل از طریق شناسه های فعلی با فعل مطابقه مستقیم دارد. در مطابقه غیرفاعلی-مفعولی که در فعل های متعدی مشتق از زمان های گذشته رخ می دهد، فاعل با فعل مطابقه مستقیم ندارد، ولی از طریق واژه بست های ضمیری با فعل مطابقه غیرمستقیم دارد. یکی از ویژگی های گویش شورابی، وجود دو دسته از واژه بست ها ی فاعلی و مفعولی است که در برخی موارد به لحاظ صرفی، نحوی و نقشی از یکدیگر متفاوت هستند. واژه بست های نوع اول از نوع بی نشان محسوب می شوند، اما نوع دوم نشان دار هستند. شورابی در مطابقه فاعلی-مفعولی مشابه فارسی معاصر است، اما در مطابقه غیرفاعلی-مفعولی، با فارسی معاصر تفاوت دارد. مطابقه غیرفاعلی-مفعولی، شامل رده های سه بخشی، کُنایی (کُنایی-مطلق) و غیرفاعلی-غیرفاعلی می شود.

پژوهش حاضر با هدف مطالعه نظام حالت نمایی در گویش بهدینی محلتی یزد، به بررسی این گویش باقی مانده از گویش های مرکزی ایران می پردازد. داده های پژوهش با شیوه مطالعه میدانی و با استفاده از مصاحبه نیمه ساخت یافته جمع آوری شده و جملات در بافت طبیعی سخنگویان استخراج شده اند. با پیاده سازی متن مصاحبه های سخنگویان 21 تا 70 ساله، پیکره ای برابر 8650 واژه جمع آوری شد و مورد ارزیابی قرار گرفت. جملات مستخرج از حیث نظام حالت نمایی بررسی شده ا ند. در این روش، انواع جملات برحسب زمان های مختلف افعال و لازم و متعدی بودن آن ها طبقه بندی شده اند. همچنین چگونگی نمایش ارتباط نحوی بین فعل و گروه های اسمی جمله مطالعه شده است. یافته های حاصل از پژوهش، نشان دهنده حالت نمایی ارگتیو دوگانه می باشند و اگرچه در جملات دارای زمان دستوری حال، ارجاع متقابل گروه اسمی فاعل و فعل به وسیله پسوندهای مطابقه فعلی صورت می گیرد، حالت کنایی-مطلق در افعال متعدی گذشته ساده، استمراری، مستمر و نقلی بدون پسوند مطابقه فعلی و به شکل ستاک گذشته فعل و در دو صورت ماضی دور و التزامی به شکل صفت مفعولی فعل اصلی ظاهر می شوند. نمایش شخص و شمار فعل کنایی به وسیله پیش بست مشخص گر فاعلی صورت می گیرد. افزون بر این، گویش بهدینی میان صیغگان مفرد افعال متعدی گذشته ساده از سویی و افعال متعدی گذشته استمراری، مستمر، نقلی، بعید و التزامی از دیگر سو تمایز قائل می شود. به این صورت که برای سه صیغه مفرد افعال گذشته ساده متعدی یک گروه پیش بست فعلی مشخص گر فاعل دارد و برای صیغگان مفرد افعال گذشته متعدی دیگر از گروهی متفاوتی از پیش بست ها بهره می برد. در حالی که برای صیغگان جمع افعال متعدی در هیچ کدام از ساخت های گذشته ساده یا استمرای، نقلی و غیره تفاوتی قائل نیست.

در این مقاله نظام مطابقه و نظام حالت زبان پشتو (گونه معیار) به بررسی گرفته شده و هدف آن شناسائی ویژگی های رده شناختی زبان پشتو است. برای رسیدن به این هدف به مطالعه دستوری نظام های مطابقه و حالت پرداخته شده، و نهایتان نقش این دو نظام در تعیین رده زبان پشتو بررسی شده. زبان پشتو هم دارای نظام مطابقه بوده و هم دارای نظام حالت است، پس با توجه به نظام مطابقه و نظام حالت در زمان غیرگذشته رده زبان پشتو فاعلی-مفعولی توصیف شده، ولی در زمان گذشته با توجه به نظام مطابقه و نظام حالت رده آن کنائی مطلق خوانده شده است. پس رده زبان پشتو نه یکدست فاعلی_مفعولی است، و نه یکدست کنائی مطلق. زبان های که چنین ویژگی را دارند، بنام زبان های نیم کنائی/دوگانه یاد می گردند. در بخش افعال ترکیبی سه نوع مطابقه معرفی شده، که شامل مطابقه فعل ترکیبی با فاعل، مطابقه فعل ترکیبی با مفعول و مطابقه فعل ترکیبی همزمان با فاعل و مفعول. این نوع مطابقه در زمان آینده؛ در افعال امری زمان حال کامل؛ در افعال پرسشی، تعجبی و ندائی زمان حال کامل گزارش شده است.