میرزا علی قلی خویی

قصه های عامه در دوره قاجار در میان مردم محبوبیت و شیوع بیشتری یافت. ظهور چاپ سنگی در این دوره به نشر و گسترش این داستان ها کمک بسیاری کرد. به ویژه چاپ های سنگی مصور که داستان ها را با زبان تصویر و با جذابیت بیشتری برای مردم بیان می کردند. داستان «نوش آفرین گوهرتاج»، داستان عامه منثوری از دوره قاجار در شرح عشق شاهزاده ابراهیم، فرزند پادشاه چین، برای رسیدن به معشوقش نوش آفرین گوهرتاج، دختر پادشاه دمشق است. نویسنده و زمان تألیف این داستان عامه معلوم نیست. چاپ های سنگی متعدد نوش آفرین گوهرتاج، حاکی از مقبولیت و محبوبیت آن نزد عموم مردم است. با توجه به اهمیت این داستان نزد مردم، پژوهش حاضر یکی از مهم ترین چاپ های سنگی این داستان، یعنی نخستین چاپ سنگی مصور نوش آفرین گوهرتاج ، مورخ ۱۲۶۳ ق محفوظ در آکادمی ملی لینچی در رم را بررسی می کند . نسخه مذکور به ۵۷ نگاره به قلم برجسته ترین تصویرگر کتب چاپ سنگی، یعنی میرزا علیقلی خویی، مزین است. در این جستار، داستان عامه « نوش آفرین گوهرتاج» معرفی و اهمیت چاپ های سنگی در ترویج این داستان بررسی می شود. بخش اصلی مقاله به تحلیل نگاره های این نسخه از منظر چهره پردازی و پیکره نگاری، تصویرگری موجودات موهوم و افسانه ای و ترسیم صحنه های رزم و بزم اختصاص دارد. حاصل پژوهش نشان می دهد که تصویرگر نسخه در تلاش بوده است تا نگاره ها را به شیوه ای مردم پسند و متناسب با نیازهای عصر خود به تصویر درآورد.

ازجمله موضوعات مغفول در زمینه تحریفات واقعه کربلا، تأثیر عناصر بصری در تداوم و تقویت این جریان است. این تحریفات که در گزارش های روضه الشهدا، متأثر از آثار پیشین، تا حد بارزی به صورت تجمیع شده بروز یافت، در دوره قاجار با ورود چاپ سنگی و سهولت در انتشار کتاب، در دیوا ن های مراثی به صورت گسترده ادامه یافت. در این میان یکی از قابلیت های چاپ سنگی، بهره گیری از تصویرسازی های درونِ متن و مرتبط با وقایع (ترجمه گفتمان مکتوب به گفتمان بصری) بود. هدف از پژوهش حاضر با تکیه بر روش توصیفی-تحلیلی پاسخ به این پرسش است که تصویرسازی های میرزا علی قلی خویی از مجلس محاربه قاسم بن الحسن (ع) با فرزندان اَزرَق شامی، در طوفان البکاء، ماتمکده و اسرارالشهاده، به مثابه گفتمانی بصری از چه پیشامتن های متأثر و تا چه میزان در تداوم و تقویت این گزارش تحریف آمیز نقش داشته است؟ یافته ها حاکی از آن می باشد که تصاویر (متن) ضمن تأثیر از پیشامتن های موجود و اختصاصاً روضه الشهدا، به گسترش این گزارش تحریف آمیز پرداخته است، به طوری که این جریان را می توان متأثر از هنجارها و باورهای جامعه و اختیارات هنری، جهت خلق سیمایی حماسی از قاسم (ع) و نیز نمایش قدرت تصویرسازی در تقابل نسبی با سایر گونه های مراسم یادبود کربلا دانست. واژگان کلیدی: قاسم بن الحسن (ع) ، گفتمان بصری، قرائت های تحریفی، تصویرسازی، چاپ سنگی، میرزا علی قلی خویی.