سیاه چادر

سیاه چادر، سکونت گاهی چهار فصل است، که با اندکی تغییرات خود را با فصول و اقلیم مختلف منطقه هماهنگ می شود و در آن علاوه بر رعایت شرایط لازم برای زندگی، به جنبه های فرهنگی و هنری نیز توجه شده و نوعی از تکنولوژی بومی اصیل و ابتکار را به نمایش می گذارد. بر این اساس، مهمترین سؤال پژوهش، تفاوت های فرهنگ و اجتماع در بین عشایر کوچ رو کُرد و بختیاری چه میزان بر ریخت سیاه چادر تاثیرگذار بوده است؟ این پژوهش، به منظور شناسایی عوامل به وجود آورنده این واحد سکونتی، وجه اشتراک و تفاوت ها در ریخت شناسی سیاه چادر در بین دو ایل کُرد و بختیاری در حوزه جنوب استان ایلام و شمال استان خوزستان و همچنین تأثیر آن بر الگوی مسکن و ساختار معماری انجام می گیرد. جمع آوری اطلاعات این پژوهش، براساس مطالعات کتابخانه ای و برداشت میدانی بوده و روش تحقیق با طبقه بندی و تحلیل محتوایی انجام می گیرد، در ادامه مقایسه تطبیقی ریخت شناسی سیاه چادر از منظر فرهنگی می باشد. نتایج پژوهش نشان می دهد، ریخت سیاه چادر در منطقه مورد مطالعه تحت تأثیر عوامل اقلیمی، مهمان نوازی، مراسم شادی، حفاظت و امنیت، هنر و زیبایی بوده است. این تفاوت در ریخت سیاه چادر بیشتر متأثر از فرهنگ و جغرافیایی منطقه می باشد، هر چند پهنه فرهنگی در بین عشایر بسیار نزدیک است، اما در تقسیمات فضای داخل و ابعاد و اندازه و سازه سیاه چادر تفاوت های وجود دارد و استفاده از تزئینات و پرداختن به نمای سیاه چادر ایل بختیاری بیشتر از ایل کُرد می باشد.

شیوه زندگی عشایر بر پایه کوچ مسکنی ، انعطاف پذیر منطبق با شرایط زیستی و سبک زندگی برخاسته از شیوه زندگی است که عامل سازگاری عشایر با شرایط اقلیمی محیط پیرامون آنان می باشد، مسکنی که از گذشته تا کنون به حیات خود ادامه داده و با عوامل محیطی، کالبدی، اقتصادی و اجتماعی پایدار به جلوه های پایداری در مسکن دست یافته است. مسئله این پژوهش، شناخت مؤلفه های شکل گیری مسکن پایدار عشایر می باشد. در واقع سیاه چادر، تمامی تعاریف و معانی خانه را داراست که با حداقل هزینه و با ظاهری ساده ولی کارایی بسیار بالا است که با وجود انعطاف پذیری در ابعاد زندگی و مسکن عشایر، می توان فاکتورهای مسکن پایدار را در آن یافت، مسکنی که منطبق با شرایط محیط طبیعی و ساکنان آن می باشد. روش انجام این پژوهش جمع آوری اطلاعات این تحقیق مطالعه اسنادی و مصاحبه با چندین طایفه از ایل قشقایی و روش تحقیق با طبقه بندی و تحلیل محتوایی انجام می گیرد.  این پژوهش بُعد پایداری کالبدی به معرفی عناصر فضایی و عملکردی مسکن عشایر در انواع گونه های انعطاف پذیری و در بعد پایداری محیطی به معرفی عناصر عملکردی و ساختاری و انطباق آن ها با تنوع پذیری و تطبیق پذیری می پردازد. در بعد پایداری اجتماعی به بررسی مفاهیم ساختار زندگی عشایر در هر کدام از سه گونه انعطاف پذیری، می پردازد. یافتههای پژوهش حاکی از این است که استفاده و تلفیق این اصول با تکنولوژی و فناوری های روز می تواند گامی در جهت غنای طراحی و اجرای مسکن متحرک و قابل حمل باشد. اهداف پژوهش: 1. دست یافتن به شاخص های انعطاف-پذیری در روش زندگی سازگار با محیط. 2. شناخت و بازخوانی مسکن عشایر باهدف طرح الگوی مناسبی برای مساکن متحرک و مورد استفاده در مواقع لازم. سوالات پژوهش: 1.ابعاد پایداری مسکن عشایر کدام ها هستند؟ 2.ویژگی انعطاف پذیری در این الگوی سکونتی چگونه باعث ایجاد پایداری در مسکن عشایر می شود؟

از دیرباز، عشایر ایران به لحاظ نوع زندگی و معیشت خود، یعنی دامپروری متحرک یا کوچ روی، مسکن خود را به صورت قابل حمل، مقاوم، سبک و با قابلیت نصب و جمع سریع ساخته اند. گونه شناسی سیاه چادرهای عشایری ایران به عنوان بخشی از مطالعات میراث معماری ایران، از جنبه های مختلف دارای اهمیت است؛ سیاه چادر عشایری، از مصالح بوم آورد با ساختار سبک و مقاوم در برابر شرایط مختلف جوی و حمل و نقل مداوم، به صورت خودکفا توسط عشایر تهیه می شود و اجزای آن قابل بارگیری بر روی چهارپایان هستند. از دیگر جنبه های مهم و قابلیت های آزموده شده سیاه چادر عشایری، تغییر فرم و ساختار آن در اوقات و فصول مختلف سال با عناصر مشخص و ثابت است که در چهار حالت؛ تابستانه، زمستانه، کوچ روی و تغییر سریع در بارندگی های پیش بینی نشده است. سادگی، انعطاف، سرعت برپایی و اقتصادی بودن، از دیگر وجوه اهمیت سیاه چادر های عشایر هستند. با توجه به ماهیت پژوهش و اقتضای فهم خصوصیات معماری کوچ، انجام این تحقیق تحت "روش تحقیق توصیفی" جهت تصویرسازی ماهیت و وضعیت سیاه چادر ایل قشقائی انجام شد. از زیرشاخه های روش تحقیق توصیفی، از نوع "پیمایشی" و "روش مقطعی" استفاده شد که به منظور گردآوری داده ها درباره خصوصیات سیاه چادر ایل قشقائی، در یک مقطع زمانی یک ساله از "نمونه گیری نظری هدفمند" بهره گرفته شد. برای انجام این پژوهش، علاوه بر مطالعات کتابخانه ای، مطالعات میدانی بر روی فرم، شیوه ساخت و عناصر سیاه چادرهای ایل قشقائی که محدوده کوچ روی و قشلاق و ییلاق آنان از جنوب استان اصفهان تا فارس و بوشهر و خوزستان بوده، صورت گرفته اند. اهمیت گونه شناسی سیاه چادر ایل قشقائی در این است که این سیاه چادرها، تنها گونه سیاه چادر با فرم مکعب شکل در حالت تابستانه در دنیا هستند. یافته های این پژوهش در حوزه مطالعات معماری ایران، علاوه بر ثبت بخشی از میراث فرهنگی و معماری ایران، که رو به فراموشی است، می توانند الهام بخش ایده های جدید برای طراحی نوین معماری چادری با زمینه فرهنگی باشند.

سیاه چادر نوعی مسکن عشایری است که ساختار آن متناسب با عوامل جغرافیایی و فرهنگی هر ایل تعیین می شود. ساختار سیاه چادر ایل سنگسر(مشهور به گوت) ترکیبی از دستبافته ها با مصالح بنایی است. بسترسازی در سیاه چادرهای سایر ایلات نیز انجام می شود با این تفاوت که در زیرسازی سیاه چادر های ایل سنگسر(مشهور به گوت کِ مال) علاوه بر ایجاد حریم و بستری هموار با ایجاد دیواره ها و سکوهایی کوتاه با مصالح بنایی نوعی فضاسازی صورت می گیرد که پس از برچیدن سیاه چادر باقی می ماند و در سال بعد با مرمتهای جزئی مجدداً مورداستفاده قرار می گیرد. در دهه های اخیر با افزایش خانه سازی در ییلاقات استفاده از سیاه چادر کمرنگ شده، لذا شناسایی و مستندنگاری معدود نمونه های باقیمانده فی نفسه ارزنده است. در این مقاله با شناسایی و بررسی 5 نمونه ی موجود از زیرسازی سیاه چادرهای ایل سنگسر به روش توصیفی تحلیلی، یک دسته بندی از ساختار این زیرسازی ها ارائه شده است. متغیرهای بررسی شده شامل موقعیت و ویژگی استقرارگاه ها در منطقه، تأثیر توپوگرافی و شرایط جغرافیایی بر طراحی، ابعاد، کاربری، فرم، دسترسی و مصالح است. نتایج نشان می دهند تغییراتی در ابعادوفرم، نوع مصالح و فضاهای ارتباطی و جابه جایی کاربریها در نمونه های جدید به وجود آمده است. به نظر می رسد ادامه ی این روند، گوت ها را از کاربری و کارآمدی اصیل خود دور خواهد کرد.

مقدمه: عشایر سهم زیادی از تولید گوشت و پروتئین کل کشور را دارا می باشند اما جمعیت این جامعه به دلیل عدم دسترسی به امکانات اولیه و نداشتن مسکن مناسب رو به کاهش است. سکونت عشایر در چادر، آنها را در معرض خطراتی همچون آتش سوزی و باد و طوفان و.... قرار داده است.هدف پژوهش: هدف این تحقیق بررسی مولفه های موثر در طراحی مسکن خودکفا، سازگار با محیط و با قابلیت حمل برای طایفه عشایر بروانلو در خراسان می باشد. این پژوهش در جستجوی پاسخ سوالاتی همچون چه مولفه هایی در طراحی مسکن خودکفا با قابلیت حمل و سازگار با دو اقلیم ییلاقی و قشلاقی موثر است؟ و چگونه می توان با توجه به این عوامل به نیاز عشایر این منطقه به مسکن متناسب با نوع سکونت آنها، پاسخ مناسب داد؟روش شناسی تحقیق: روش تحقیق کتابخانه ای و میدانی است به این صورت که ابتدا به بررسی مفاهیم مسکن قابل حمل، مسکن خودکفا، جامعه عشایری و تعاریف مرتبط با جامعه عشایری پرداخته و ویژگی های مسکن و نوع سکونت و چگونگی همسازی با اقلیم محل سکونت آنها را بیان نموده و سپس به عنوان نمونه موردی زندگی مبتنی بر کوچ ، اقلیم و طبیعت محیط عشایر طایفه بروانلو در مناطق ییلاقی و قشلاقی خراسان رضوی مورد بررسی و مطالعه قرار گرفت در گام بعد برای داشتن یک مسکن همساز با اقلیم به بررسی عوامل جوی تاثیرگذار دما و رطوبت پرداخته و نمودارهای بازه تغییرات دما و رطوبت با توجه به موقعیت منطقه ییلاقی و قشلاقی ترسیم و مورد مطالعه قرار گرفت. سپس  با بررسی مصالح نوین و هوشمند به ارائه تحلیل و راهکار برای ساخت مسکن مورد نیاز این جامعه پرداخته شد. قلمروجغرافیایی پژوهش: قلمرو این پژوهش عشایر طایفه بریوانلو در خراسان رضوی می باشد.یافته ها و بحث: با توجه به اینکه هرساله توقف عشایر طایفه بروانلو در منطقه ییلاقی دربیابان بام از اردیبهشت ماه آغاز و تا مردادماه ادامه دارد و از آبان ماه تا فروردین سال بعد در منطقه قشلاقی کمرسیاه مستقر می شوند و با توجه به سایر داده های این پژوهش می توان نتیجه گرفت که می بایست مسکن این عشایر را به گونه ای طراحی نمود که در ییلاق دمای بالای صفر درجه تا دمای بالای 40 درجه را تحمل کرده و در قشلاق با دمای زیر صفر درجه از حدود 9/16- درجه تا دمای 33 درجه را تطبیق پذیرد.نتایج: نتایج کلی نشان داد، برای ساخت مسکن باید از مصالح سبک و قابل حمل و سازگار با این تغییرات اقلیمی استفاده شود.

سیاه چادر یکی از ارکان هویتی زندگی عشایری است که عموماً از مواد اولیه بوم آورد تهیه می شود. سیاه چادربافی نیز همچون نیاز به تأمین امنیت و خوراک در یک زندگی عشایری با روحیه تعاون و همیاری افراد ایل پیوند خورده است. مطالعه پیش رو بر هنر سنّتی سیاه چادربافی روستای سِیدال از توابع شهرستان نهبندان در استان خراسان جنوبی متمرکز شده است. هنری که در آن مردان روستا پا به پای زنان بافنده در کار نخ ریسی، چله دوانی، دوخت نوارهای سیاه چادر و برپایی آن مشارکت دارند. هدف این جُستار علاوه بر حفظ میراث فرهنگی ناملموس، معرفی شیوه عملی هنر سنّتی سیاه چادربافی روستای سیدال است. علاوه بر این، مهمترین پرسش این پژوهش آنست که چگونه مهارت سیاه-چادربافی با قدمتی 200 ساله در روستای سیدال بر شیوه معیشت و زیست بوم ساکنانش موثر بوده است؟ روش این پژوهش علاوه بر مستندات کتاب خانه ای، مطالعات میدانی و مصاحبه با افراد هنرمند و خبره منطقه است. نتایج نشان می دهد که ساکنان روستای سیدال با استفاده از موی بز حاصل از دامپروری و نیروی تجربه بافندگان هنرمند اقدام به بافت سیاه چادرهایی بسیار با کیفیت می نمایند که علاوه بر تأمین نیازهای استان به کشورهای همسایه نیز صادر می شود.