شاهنامه ی تهماسبی

صور خیال در ادبیات، بالاخص در شاهنامه ی فردوسی، قابلیت های تصویری نگارگری را گسترش داده است. هدف اصلی از بررسی و تطبیق داستان های شاهنامه با عناصر تصویری نگاره های شاهنامه ی تهماسبی 944 ه . ق، معرفی صورت های خیال شامل تشبیه، استعاره و کنایه، به عنوان عواملی تأثیرگذار و پیش برنده در روند روایت تصویری بوده است. روش تحقیق توصیفی – تحلیلی و شیوه جمع آوری اطلاعات کتابخانه ای بوده است، و به منظور دست یابی به بخشی از داده ها، عناصر تصویری 6 نگاره – به عنوان نماینده ی نسخه - با صورت های خیال همان داستان در شاهنامه فردوسی و دیگر متون ادبی، مطابقت داده شده و چگونگی ترجمان تصویری متن داستان و آرایه های ادبی آن به شیوه ی تطبیق و تحلیل محتوا مطالعه شده است. سؤالات این تحقیق عبارت است از 1. آیا عناصر تصویری نگاره های مذکور با صور خیال در داستان مربوط و دیگر ابیات شاهنامه نسبتی دارند؟ 2.صور خیال شاهنامه، چگونه در نگاره ها به کار رفته و چه کارکردی در روایت تصویری دارند؟ نتایج تحقیق با توجه به سوال اول نشان می دهد بخشی از عناصر تصویری 6 نگاره چون اژدهای درون ابر، شاهین و سیمرغ، آب، گرفت و گیرها و سروها، با صور خیال در اشعار شاهنامه ی فردوسی نسبت دارند. با توجه به یافته ها، پاسخ سوال دوم چنین به دست آمد؛ برخی از عناصر تصویری در نگاره های تهماسبی با کارکرد نمادین، برگردان تصویری صور خیال شاهنامه ی فردوسی بوده و نقش تکمیلی برای روایت تصویری داستان داشته اند.

از مباحث مهم نگارگری، بررسی شکل شناسانه ی عناصر تصویری و کارکرد آن ها در پیشبرد روایت تصویری است. این پژوهش، با هدف دست یابی به این مهم، خواب نگاره های شاهنامه تهماسبی را مورد بررسی ریخت شناسانه قرار داده است. لذا این سؤال را طرح کرده است؛ عناصر سازنده ی نگاره های شاهنامه ی تهماسبی در بازتولید موضوع خواب و رؤیا چه کارکرد و خویشکاری ای دارند؟ این تحقیق از زاویه ای نو به موضوعی که تا کنون مورد توجه قرار نگرفته، پرداخته است. کمبود یا نبود پژوهشی در نگارگری با موضوع "خواب" و "رؤیا"، نگارندگان این تحقیق را بر آن داشت تا به شیوه ی توصیفی - تحلیلی، به بررسی شکل شناسانه ی داستان های مصور شاهنامه ی تهماسبی با موضوع رؤیا بپردازند. با توجه به یافته های تحقیق می توان نتیجه گرفت، که خویشکاری عناصر تصویری در سه حوزه قابل دسته بندی است. 1- تمام عناصر تصویری به ساختار شکلی اثر کمک کرده و ترکیب بندی آن ها را تکمیل می کنند. 2- برخی از خویشکاره ها در هر سه نگاره مشترک هستند و می توان کارکرد آن ها را در حیطه ی روایت صریح داستان دانست. 3- برخی از عناصر تصویری در هر سه نگاره، کارکرد نمادین دارند. تعداد این عناصر نمادین کم و زیاد می شود اما در هر سه نگاره چنین عناصری دیده می شود.

موضوع جلوس پادشاهان، به دلیل جذابیت های روایی و بصری خاص اش، در اغلب شاهنامه های مصور مورد توجه نگارگران بوده و با کیفیت های متنوع به تصویر کشیده شده است. شاهنامه تهماسبی، یکی از مهمترین نسخی است که به تصویرسازی این مجلس توجه ویژه داشته و از سریرهای پادشاهی به عنوان نمادی از فرّ و عنصر بصری خاص در تبیین جایگاه پادشاه به خوبی بهره گرفته است. هدف از این پژوهش در گام نخست شناسایی ویژگی های بصری نقوش سریر پادشاهی در شاهنامه تهماسبی و پس از آن تبیین میزان همگامی تصویر با متن است. پرسش این است: در تحلیل وجوه بصری نقش سریر پادشاهی در شاهنامه شاه تهماسبی چه ویژگی هایی مشهود است؟ ماهیت این تحقیق توسعه ای می باشد و از روش تاریخی-تحلیلی با رویکرد تطبیقی بهره گرفته شده است. یافته های تحقیق نشان می دهند که گوناگونی فرم و ترکیب بندی قرینه، با غلبه ی نقشمایه های تزئینی، از ویژگی های عمده نقوش سریر پادشاهی در شاهنامه تهماسبی است. در شیوه بازنمایی نقوش سریر تنوع قابل ملاحظه ای وجود دارد که این امر بر مبنای شواهد موجود از تفاوت در شرح و توصیف پادشاهان در متن ادبی شاهنامه نشأت می گیرد، هر چند که در برخی موارد توصیفی از سریر در متن نیآمده و هنرمند با تخیل خود آن را ترسیم کرده است.