قبه الصخره

بعد از اینکه اعراب در سال ۶۳۸ میادی ] ۱۶ یا ۱۷ هجری[ اورشلیم را فتح کردند، نام این شهر تا حدود یک قرن تقریبا دست نخورده ماند؛ با این تغییر کوچک که فقط عنوان لاتین آن که آئیلیا بود کمی عربی گردید و تبدیل به ایلیا شد. شاهد این مدعا -ثابت ماندن نام تا حدود یک قرن- سکه ها و مهرهایی است که از دوره اموی باقی مانده است. از سال های ابتدایی قرن نهم میادی ]اواخر قرن دوم هجری[ بود که عنوان ایلیا جای خود را به لفظ قدس ) )al-Quds داد، دلیل این نام گذاری هم جایگاه قدس یای بود که اورشلیم داشت. این پژوهش در نظر دارد تا با تکیه بر قدیم یترین منابع باقیمانده از دورهٔ اموی نظیر سکه های این عصر و همچنین قدیم یترین بنای باقیمانده از عصر حا کمان اموی، یعنی قب هالصخره توضیحی برای این تأخیر در تغییر نام پیدا کند. همچنین مشاهدات و نظرات جدید دربارهٔ این بنای مقدس اسامی و نمای خاص موزاییکی اش آورده و تحلیل شده است. و در نهایت شواهد و مدارک مختلف را کنار هم چید هایم تا با نگاهی نو بقای یک صد سالهٔ نام ایلیا برای اورشلیم را بررسی کنیم.

قبه الصخره، یکی از قدیمی ترین بناهای تاریخیِ برجای مانده از دوره امویان است که در سال 66 هجری به دستور عبدالملک بن مروان (متوفای 86ﻫ.ق) ساخته شد. مشهور است که هدف اصلی عبدالملک برای ساختن گنبد بر روی صخره شریفه، جلوگیری از تماس مردمان شام و مصر با عبدالله بن زبیر بود که در مکه حکومت می کرد و مردم را به بیعت با خود فرا می خواند. پژوهش حاضر نشان می دهد که عبدالملک برای ساخت قبه الصخره، علاوه بر دلیل یادشده، انگیزه های دیگری نیز داشته است؛ از جمله: جلب قلوب یهودیان شام، مقابله با تفوّق تمدنی فرهنگی رومیان مسیحی، زنده نگه داشتن حادثه معراج پیامبرs، محافظت از صخره در برابر تغییرات جوّی و به یادگار نهادن اثری از دوران حکومتداری خویش، می توانند دلایلی موجه برای این کار دانسته شوند. این مقاله درصدد است با رویکرد توصیفی تحلیلی، دلایل و انگیزه های عبدالملک از ساختن قبه الصخره را بررسی کند و آنها را به بوته نقد بنشاند.