اصطلاحات کلامی

أعامُ الطرائِق فی الحُدود و الحقائِق از جمله آثار پرارج بن شَهرآشوب سَرَوی مازندرانی است که در باب تعریف و توضیح اصطلاحات علوم مختلف، از جمله علم کلام، به نگارش درآمده است. در این نوشتار به وجوه گونه گون اهمیت این کتاب و به ویژه جنب ههای کلامی آن پرداخته شده است. بررسی این اثر نشان م یدهد که أعام الطرائق هم به لحاظ گستردگی و تنوع اصطلاحاتِ موضوعات و علوم مختلف و هم از حیث شمار اصطلاحاتِ شرح شده در هر موضوع و هم از جهت میزانِ توضیحات ارائ هشده برای هر واژه، در بین آثار مشابهِ موجود در این زمینه ک منظیر است. وسعت و غنای مطالب مطرح شده در این کتاب نیز حکایت از سعه اطلاعاتی و دامنه مطالعاتی ابن شهرآشوب دارد. أعام الطرائق یک اصطلا حنامه صرف نیست؛ بلکه دائر هالمعارفی است پر نکته و مأخذی غنی از مطالب ناب و کمیاب. این کتاب همچنین منبعی ارزشمند برای آشنایی با دیدگا هها و آراء ابن شهرآشوب در زمینه مسائل طبیعی و کلامی به شمار م یآید.

شناخت صحیح و دقیق معانی اصطلاحات ب هکار رفته در دانش کلام اسلامی یکی از پی شنیازها و مقدّمات ضروری هرگونه مطالعه و تحقیق در متون کلامی است. با توجّه به دگرگون یها و تطوّرات مفهومی بسیاری از اصطلاحات کلامی در ادوار و مکاتب مختلف، بررسی و گزارش تحوّلات معنایی واژگان فنّی دانش کلام در تاریخ این علم از اهمّیّت بسیاری برخوردار در کلام » جوهر « است. در این مقاله، دو معنای اصلی اصطلاح اسلامی تعریف و تبیین م یگردد و تحوّل معنایی اصطلاح مزبور در فرایند گذار کلام اسلامی از گفتمان معتزلی به گفتمان فلسفی بازنموده م یشود.

معانى اصطلاحات مورد استفاده در دانش های گوناگون با معانی لغوی واژگان متفاوت است و با مراجعه به لغت نامه ها قابل درک نیست. در پاسخ به این نیاز جامعه علمی، دانش پژوهان رشته های گوناگون کتابهایی را تألیف کرده اند. در دانش کلام نیز این احساس نیاز متکلمان را به تدوین فرهنگ های اصطلاحات واداشته است. کتاب هایی که در مواردی متأثر از مبانی و مذاهب کلامی نویسندگان و مشرب های فکری آنها تدوین شده است. نوشتار حاضر سیری در تاریخچه نگارش های اصطلاحات کلامی داشته و کوشیده است با معرفی مهم ترین منابع موجود، راه شناخت و استفاده از این منابع را تسهیل کند. برای یافتن معانی اصطلاحات کلامی می توان به موسوعه های فراگیر مانند مفاتیح العوم خوارزمی یا التعریفات جرجانی که اصطلاحات همه علوم را معرفی کرده اند مراجعه کرد یا از فرهنگ های اصطلاحات فلسفی مانند الحدود غزالی یا المبین آمدی استفاده کرد اما بهترین راه مراجعه به کتاب هایی است که به صورت تخصصی اصطلاحات دانش کلام را تعریف کرده اند. در میان شیعیان این مسیر با شیخ مفید آغاز شد اما کتاب شیخ طوسی پربارتر است. اوج این نگارش ها در قرن شش و به دست ابن صاعد بریدی و مقری نیشابوری است. در میان اشاعره ابن فورک اولین اثر را پدید آورد که به وسیله ابو اسحاق شیرازی و ابن سابق صقلی پیگیری شد. در عصر حاضر کتاب های جامعی مانند شرح المصطلحات الکلامیه تدوین شده که جامع اطلاعات منابع قبلی است.