شاهنامه دموت

هلاکوخان مغول پس از تصرف ایران و پایه گذاری حکومت خویش در شهر تبریز به سال 736 ه مکتبی هنری بر پایه سنت های هنری ایران پایه گذاری کرد که به مکتب تبریز اول مشهور است. در میان آثار بجای مانده از این مکتب نسخه خطی شاهنامه معروف به شاهنامه دموت از جایگاه ویژه ای برخوردار است که نگاره های آن نشانگر شاخصه های تصویری این مکتب است. هدف اصلی این تحقیق شناسایی، گردآوری و تحلیل شاخصه های نگارگری دوره ایلخانان مغول در تبریز با نگاه ویژه به شاهنامه مصور دموت می باشد. این تحقیق با این پرسش آغاز گردیده است که «شاخصه ها و ویژگی های بارز نگارگری مکتب تبریز ایلخانی کدام است و نگاره های شاهنامه دموت دارای کدام ویژگی های سبکی می باشد؟» روش تحقیق تحلیلی–توصیفی است و به این منظور ابتدا به جمع آوری منابع تاریخی و دیگر اطلاعات لازم پرداخته سپس به تحلیل این اطلاعات پرداخته است. به عنوان نتیجه می توان به این نکته اشاره کرد که بیشتر نقوش حیوانی و گیاهی نگاره های بکار رفته در این مکتب متأثر از هنر چین بوده و تزئین لباس و پوشاک اشخاص مصور شده متأثر از هنر بیزانس می باشد. روش گردآوری اطلاعات استفاده از منابع مکتوب، کتابخانه ای و همچنین شبکه جهانی اطلاع رسانی (اینترنت) بوده است.

با نگاهی به آداب و رسوم رایج در ایران، می توان دریافت که سوگواری همراه با مراسم عزاداری، همواره در کنار جشن ها و سرور ایرانیان بوده و نزد آنها از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده است. این آیین که ریشه در سنن کهن این سرزمین دارد، در متون متعددی، موضوع حکایات و روایات قرار گرفته است. شاهنامه فردوسی، از جمله متونی است که روایات سوگ در آن بیان شده و در برخی از نسخ مصور آن، نگاره هایی با همین مضمون مصور شده اند. بنابراین، هدف از این پژوهش، دست یابی و مطابقت شیوه تصویرگری مجالس سوگ در نگاره های منتخب شاهنامه دموت و شاهنامه بایسنقری در دوره ایلخانی و تیموری است و با توجه به این پرسش که؛ بر اساس شیوه تصویرگری نگاره های مرتبط با آیین سوگواری، چه تفاوت و شباهت هایی بین مراسم سوگواری در دوره ایلخانی و دوره تیموری وجود دارند؟ در آن، نگاره های منتخب شاهنامه دموت و شاهنامه بایسنقری از لحاظ ترکیب بندی، شخصیت پردازی و تنالیته های رنگی، مورد تحلیل قرار گرفته اند. این پژوهش، به شیوه تحلیلی- توصیفی بر پایه تطبیق داده ها انجام گرفته است و نتایج به دست آمده از آن، نشانگر این هستند که آیین سوگواری در نگاره های منتخب از شاهنامه دموت و بایسنقری، در فضایی کاملاً متفاوت تصویر شده است؛ زیرا در دوره ایلخانی و تیموری، در بیان موضوع سوگ، از شیوه های متفاوتی استفاده شده که ریشه در فرهنگ و عقاید حاکم بر هر دوره دارند. بنابراین، در نگاره های منتخب از شاهنامه دموت و بایسنقری، تنها در موضوع سوگ، وجه اشتراک وجود داشته و در مواردی مانند ترکیب بندی، رنگ گذاری و حالات چهره و حرکات سوگواران، شباهت و اشتراکی در آنها دیده نمی شود.

نگارگری در دوره ایلخانی از جمله هنرهایی است که بسیار مورد توجه قرار گرفت تا جایی که کتابخانه-کارگاه های سلطنتی شکل گرفتند و کتاب ها و متون ارزشمندی همانند شاهنامه بارها در این کارگاه ها کتابت، تذهیب و مصور شدند. اهمیت یافتن نگارگری موجب شد تا هنرمندان و متصدیان هنر در این دوره مضامین و مفاهیم ارزشمندی را به واسطه این هنر بیان کنند. هدف از این پژوهش مطالعه و شناخت نگارگری دوره ایلخانی و عناصر و مفاهیم تاثیرگذار بر آن است تا بتوان بر اساس آن چرایی و چگونگی بیان مفاهیمی همچون مفاهیم مذهبی و آیینی در نگارگری این دوره را بازشناخت. با مطالعه و بررسی متون و آثار به جامانده از دوره ایلخانی و با شناختی که از گفتمان اندیشه ایرانشهری حاصل شد؛ در این پژوهش مشخص گردید که مفاهیم مذهبی در نسخه ای مانند شاهنامه ایلخانی، به صورت ضمنی و با اشاره به مفهوم اندیشه ایرانشهری قابل رهگیری است. گردآوری مطالب این تحقیق به روش اسنادی است و این پژوهش به روش رهیافت تاریخی- تحلیلی انجام پذیرفته است.