فرقه شناسی

هدف مقاله حاضر بررسی ژئوپلتیک فرهنگی و تحلیلی بر فرقه اهل می باشد. چرا که حق، بدون شک یکی از جذاب ترین بخش های تاریخ، بررسی آرا و اندیشه های نحله های فکری است و برای مسلمانان بسیار دلپذیر و در عین حال ضروری است که به مطالعه چگونگی تکوین تفاسیر مختلف از دین مبین اسلام، و پیدایی و رشد فرقه های گوناگون در دل این دین وحیانی برآئیم و در تاثیر متقابل فراز و فرود هریک از این فرقه ها با دیگر ساحت های بشری چون پدیده های اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و ... به غور بنشینیم. با این اوصاف، اهمیت پژوهش پیش رو بر این است که علم فرقه شناسی، رونق گذشته خود را از دست داده و در محافل حوزوی و دانشگاهی ما مهجور مانده است. بر همین مبنا در این مقاله سعی گردیده این علم مورد ارزیابی قرار گیرد. یافته های این پژوهش، گویای این مطلب است که علم فرقه شناسی تنها درصدد بیان آراء و عقاید فرقه هاست، نه نقد و بررسى و رد آنها. این اصل در برخى از منابع اولیه این علم هم رعایت شده است.

از جمله آثاری که به زبان فارسی در حوزه فرقه شناسی به رشته تحریر در آمده، کتاب «فرهنگ جامع فرق اسلامی» می باشد که در سه جلد توسط انتشارات اطلاعات در سال 1389 به طبع رسیده است. این فرهنگ بر پایه یادداشت های آیت الله مرحوم سید مهدی روحانی از محققان عرصه فرقه شناسی و تاریخ پژوهی حوزه علمیه قم، شکل گرفته و با تحقیقات و افزوده های جناب سید حسن خمینی، صورت نهایی یافته است. نویسنده در نوشتار حاضر، در راستای معرفی اثر مذکور، نخست برخی ویژگی ها و امتیازات کتاب را ذکر کرده و سپس، ملاحظات و ایراداتی بر کتاب مذکور را در قالب نقد و بررسی ارائه نموده است.

  در حالی که در چند دهه اخیر پژوهش های پرشمار و گوناگونی به زبان های بین المللی در خصوص تاریخ و اندیشه های فِرَق اسلامی نشر یافته است، مطالعات فرقه شناسی در ایران، آنگونه که بایسته و شایسته است، گسترش نیافته و تحقیقات ژرف و دانشورانه قابل ملاحظه ای در این حوزه صورت نگرفته است. یکی از پژوهش های اندکی که در سالیان اخیر درباره شناخت فرقه ها و مذاهب اسلامی منتشر شده است کتاب ارزنده و آموزنده درس هایی درباره فرق اسلامی نوشته استاد رسول جعفریان است. این کتاب، نگاشته ای است مبسوط در معرّفی فرقه ها و مذاهب اسلامیِ معروف در تاریخ و تمدّن اسلامی. اثر مزبور، مجموعه ای است از جستارها و مقالاتی که نویسنده دانشور آن طی سال های گذشته در خصوص فرقه های اسلامی و مسائل مربوط به دانش مِلَل و نِحَل نگاشته و منتشر کرده بوده و اینک تمامی آنها یکجا با پاره ای اضافات و اصلاحات بازچاپ شده است. مقاله حاضر، با مروری بر بخش ها و فصول مختلف کتاب نامبرده، مهمترین ویژگی های این اثر را بازمی نماید.    

در گزارش های منابع مربوط به تاریخ ادیان، آمده است که اندکی پس از ظهور هر دینی، فرقه هایی با نام ها و ویژگی های مختلف، پیرامون آن دین پدید می آمده که پیروانشان، خود را میراث دار اصلی آن دین می دانسته اند. این امر، انگیزه های فراوانی را برای تحقیق فراهم آورده است. این دست تحقیقات و مطالعات در کنار تعامل با جوامع دیگر، نیازمند داده های صحیح و غیرمغرضانه است و برای یافتن دیدگاه ها و نظریات درست، گریزی جز شناخت صحیح ادیان و فرق و مذاهب انشعاب یافته از آنها نداریم. در همین راستا، تولید نرم افزاری که بتواند نمایانگر گزارش های فرقه نویسان ادیان، مذاهب و فرق به شکلی کامل باشد و از هرگونه پیش داوری به دور باشد، ضروری به نظر می رسد. از این رو، با مدیر گروه علمی علوم عقلی مرکز نور، جناب حجّت الاسلام والمسلمین حمیدرضا شیرملکی، به گفت وگو نشستیم و درباره پروژه در دست اقدام این مرکز در خصوص فرق و مذاهب، سؤالاتی چند را مطرح نمودیم. امیدواریم مطالب این مصاحبه، مورد توجّه دین پژوهان و علاقه مندان به دانش فرقه شناسی قرار گیرد.