خرافه زدایی

بسترسازی گفتمانی در سیاست فرهنگی پهلوی اول، همان طرح موضوعات فکری، فضاسازی ها و انجام مباحثات مربوط به آن، در دوره مذکور است که توسط رجال مؤثر فرهنگی- سیاسی عصر پهلوی اول و در فضای فکری جامعه ایران صورت گرفت. بسترسازی گفتمانی در این دوره، توجیه و کارکردی بیش از حد معمول داشت، زیرا دودمان پهلوی به شدت خود را نیازمند آن می یافت تا علاوه بر زمینه سازی در اذهان و افکار عمومی برای سهولت اقدامات مورد نظر خود، مشروعیت خود را نیز تضمین کند. پهلوی اول توانست روی کارآمدنش را در نزد روشنفکران آن عصر، ضرورتی اجتناب ناپذیر و بهترین انتخاب ممکن بشناساند و گستره وسیعی از آن ها را به خدمت گیرد و مجموعاً بستری از تحولات فرهنگی را فراهم بیاورد. نویسندگان در این مقاله به اثبات این نکته پرداخته اند که این گفتمان در نسبتش با جریان روشنفکری یادشده، ماهیت معلول به علت دارد؛ یعنی، پهلوی اول از جهات متعدد مجری طرز تفکر خاصی از جریان روشنفکری آن روز بوده است. این نوشتار با تبیین دلایل این همراهی، تناقض فکری و مبنایی این گفتمان را  علت ناکارآمدی و شکست آن سیاست ها معرفی می کند؛ تناقضی که لازمه معنا و تحققِ تمدن و پیشرفت را سکولاریسم، و مقدمه اجتناب ناپذیر عمران و آبادانی را دیکتاتوری معرفی می کرد.

همچنان که سنّت پس از قرآن کریم، به عنوان دومین و اساسی ترین آبشخور فهم اسلام به شمار می رود، عقل نیز پس از این دو از دیگر منابع فهم آموزه های دینی به شمار می رود، به گونه ای که انبوهی از آیات قرآن و احادیث امامان معصوم(ع)؛ در مقام تمجید و ستایش از این موهبت الهی و حجّت باطنی انسان ها برآمده و کسانی را که از جاده ی خرد ورزی خارج می شوند، نکوهش کرده و منزلت آنان را از چهارپایان پست تر قلمداد نموده است. از آنجا که سنّت در سیر تاریخی خود با انواع آسیب های جدی به ویژه رهیافت جعل و خرافات گسترده مواجه گردید، تصفیه و پالایش آن از تحریفات و خرافه های راه یافته به مفهوم نقد روایات با استمداد از معیارهای معرفی شده از سوی دانشمندان بسیار ضروری است که در نوشتار حاضر این مهم با اتکاء به معیار عقل، مورد بررسی قرار گرفته است. لذا مفهوم شناسی عقل، تبیین جایگاه معرفتی عقل از نگاه قرآن و حدیث، پیشینه و گستره ی کاربرد عقل در آثار حدیث پژوهان، ضرورت آسیب شناسی حدیث در پرتو عقلانیت و نیز بررسی نمونه هایی از کارکرد معیار عقل در پالایش و نقد روایاتی که به نوعی مشمول رهیافت خرافات در باورهای فرهنگی- اجتماعی مردم بوده اند، از جمله محورهای مورد بحث در مقاله ی پیش رو می باشد.