طوایف

در سال های اخیر مطالعات گوناگونی در خصوص مفهوم هویت ایرانی، و نیز گستره و عمق درک آن در میان نخبگان و توده ها، منتشر شده است. در این میان برخی پژوهشگران ضمن توجه به نقش برجسته ی ایلات و طوایف در تحولات انتقال قدرت در ایران؛ یورش ها، کشمکش ها و آشفتگی مدوام، بی سوادی فراگیر و تنوع شدید اجتماعی و واگرایی و درون گرایی نهادمند ساختار اجتماعی ایلات و طوایف، این جوامع را فاقد آگاهی نسبت به هویت ایرانی خویش قلمداد     کرده اند. برخی نیز پای را فراتر نهاده، با اشاره به تنوع وسیع ایلی و طایفه ای، به عنوان یک جامعه موزائیکی، اساساً  کل تاریخ سیزده قرن اخیر ایران، تا پیش از جنبش مشروطیت و برآمدن حکومت پهلوی، را فاقد چنین آگاهی برشمرده اند. امّا، این مقاله می کوشد با ارجاع به شواهد گوناگون تاریخی، توضیح دهد، که به رغم آنچه گفته شد، چگونه اقوام و ایلات ایران در قالب یک نظام تعلیم و تربیت و تبادل شفاهی فرهنگی، به هویت ایرانی آگاهی می یافتند و خویش را با اسطوره ی ایرانی تعریف می کردند.

شکل گیری حکومت صفویه در ایران با تفکرات و اقدامات شخصیت های صوفی تاثیرات قابل ملاحضه ای در اندیشه های سیاسی و دینی داشته است. ترکان آناتولی طوایفی بودند که تحت تاثیر اندیشه های صوفی به ایران مهاجرت کردند. در ادامه توسط شیوخ صفوی به اندیشه های شیعی گرایش پیدا کرده و قزلباشان را به وجود آوردند. هدف از پژوهش حاضر بررسی نقش سیاسی قزلباشان در شکل گیری حکومت صفویه با تکیه بر عهد شیخ جنید و شیخ حیدر است. روش تحقیق در پژوهش حاضر توصیفی تحلیلی بوده و در جمع آوری اطلاعات از منابع کتابخانه ای استفاده شده است. نتایج حاصل از پژوهش نشان می دهد، فعالیت های سیاسی افرادی همچون شیخ جنید و شیخ حیدر در متحدکردن و دعوت اقوام ترک که از حکومت عثمانی رضایت نداشتند به شکل گیری هسته اصلی قزلباشان و نهضت صفوی انجامید. بنابراین، در نهایت توانستند به ارکان حکومتی راه پیدا کنند و نقش اساسی در حکومت صفویه داشته باشند.

شواهد تاریخی فراوانی درباره درک هویت ایرانی در میان ایلات و طوایف در دوره قاجار ارائه شده است. ایلات و طوایف ایران از طریق نظام تبادل شفاهی فرهنگی با سنت های گوناگون هویت بخش ایرانی ارتباط برقرار کرده اند. چنین زمینه هایی موجب می شد که این جوامع در غیاب ارتش و سازمان نظامی مدرن، مهم ترین نیروی سپاهی دفاع از مرزها را شکل دهند؛ اما به رغم این موضوع، وجود همگرایی درونی در جوامع طوایفی و ایلیاتی، تنوع، تفاوت ها و تمایزات میان آنها، فقر فرهنگی و بی سوادی فراگیر، مقاومت شدید این جوامع در برابر رویکرد نوسازی حکومت پهلوی و تنش های قبیلگی و طایفگی وسیعی که در این خصوص رخ داد، تحلیلگران مسائل هویت را به طرح کردن شواهدی برای تائید این فرضیه تشویق کرد که ایلات و طوایف ایران، نیروهای اجتماعی دولت ستیز و ضدملّی و فاقد عنصر آگاهی و علایق هویتی ایرانی بوده اند. چنین وضعیتی باعث می شود که موضوع رابطه ایلات، طوایف و هویت ایرانی  ما را در برابر این پرسش قرار دهد که آگاهی طوایف و ایلات در دوره قاجاریه، درباره هویت ایرانی خویش چگونه بوده است؟ این پژوهش می کوشد از طریق مطالعه تاریخی موضوع پاسخی برای این پرسش بیابد.

خوسف یکی از کهن ترین آبادی های استان خراسان جنوبی است. خوسف قبل از اسلام از جمله سکونت های دوران باستانی، اشکانی و ساسانی بوده است. این منطقه همچنین به دلیل موقعیت جغرافیایی خاص خود که از یک سو بر سَر راه شهرهای مختلف قرار داشته و از سوی دیگر، دارای آب و هوای مناسب و حاصلخیز بوده، مورد توجه حکومت های وقت قرار داشته است.  این شهرستان در گذشته ویژگی های لازم جهت یک شهر را دارا بوده است؛ به طوری که بافت شهری، قلعه کهن، مرکز مسکونی متراکم، محصولات کشاورزی فراوان و بازرگانی پر رونق در مراکز دادوستد ثابت و سیار، تأثیری مهم در تبادلات پولی و جنسی منطقه داشته است. باید گفت اگر چه تحقیقات ارزشمندی در خصوص بیرجند و جغرافیای تاریخی این منطقه انجام شده؛ اما در خصوص جغرافیای تاریخی خوسف تاکنون تألیفی مستقل تدوین نشده است. لذا این نوشتار بر آن است که با روش تحقیق تاریخی و با تکیه بر اسناد و داده های تاریخی با هدف شناساندن موقعیت جغرافیایی، تاریخی، اقتصادی و فرهنگی شهرستان خوسف و اهمیت این منطقه در بستر تاریخ و جغرافیا به بررسی جغرافیای تاریخی این منطقه بپردازد.