فتحعلیشاه

تاریخ نویسی ایران در عصر قاجار، حوزه ای است که به رغم اهمیت آن، تا کنون مورد پژوهش های شایسته و همه جانبه ای قرار نگرفته است. این خلأ به ویژه در مورد تاریخ نویسی شاهزادگان قاجاری بیشتر دیده می شود. محمود میرزا یکی از این شاهزادگان قاجاری بود که چندین متن تاریخی را به رشته تحریر درآورد. این مقاله قصد دارد علاوه بر شناخت ویژگی های تاریخ نویسی او در زمینه تکنیک(نقشه) تألیف و هدف تالیفِ دو کتاب تاریخ صاحبقرانی و اخبار محمدی، جایگاه او را در میان تاریخ نویسان دوره نخست قاجاریه و شاهزادگان قاجاری بشناسد. روش این پژوهش بر اساس واکاوی، نحوه چینش و تنظیمِ گزارش های تاریخیِ متون محمودمیرزا و نیز مقایسه دیباچه ها و گزارش های آن دو با متون تاریخی معاصر و چند متن از دیگر شاهزادگان قاجار است.نتیجه نشان داد محمودمیرزا در تنظیم دیباچه ها، از دو کتاب احسن التواریخِ ساروی و مآثر سلطانیه ی دنبلی به یک میزان الگوبرداری کرده است. قصد ظاهری و اولیه ی محمود میرزا در هر دو متن، نگارش دو اثر تاریخی به سبک و شیوه ساده نویسی و به دور از مغلق نویسی است که چندان موفق نبود. هدف مهم تر وی، مشروعیت سازی برای خاندان قاجاریه و پادشاه وقت آن، فتحعلیشاه است که این امر به ویژه در واکنش نویسنده به شکست سنگین حکومت قاجار از دولت روسیه دیده می شود. با این وجود، شیوه های مشروعیت سازی در این دو متن، متفاوت از هم انجام شده است. 

مؤلف در مقاله حاضر ضمن اشاره به چگونگی آغاز صنعت چاپ سربی در دارالخلافه طهران به معرفی و بررسی اولین کتاب چاپ شده در طهران و چرایی انتشار این کتاب در آن دوران می پردازد.  

در اولین پرتره بازمانده از فتحعلی شاه به عنوان فرمانروای قاجار (سلطنت 1797-1834م)، که در سال 1213ق/1797-1798 م درست پس از به سلطنت رسیدن وی نقاشی شده، شاه جوان با کلاهی عمامه مانند که با جقه پردار تزئین شده، نشان داده می شود (شکل 1). اثری از تاج موسوم به کیانی، که ساخته عمو و سلف او، آقا محمد شاه قاجار (سلطنت97-1785)بود در این تصویر دیده نمی شود. برخلاف بیشتر پرتره های سلطنتی دیگر در سال های بعد، در اینجا و در این اثر باشکوه نقاش چیره دست، میرزا بابای شیرازی، شاه بر روی تختی می نشیند که به نظر می رسد سکویی است که با فرش پوشیده شده است و در این زمان تاج و تخت سلطنتی قاجارها وجود ندارد. فقدان تاج و تخت که بارزترین نمادهای اقتدار پادشاهی بودند، فتحعلی شاه جوان را به پادشاهی بی تاج و تخت تبدیل کرد که مترادف ناتوانی مطلق در فرهنگ سیاسی ایران است. دلیل عدم وجود به اصطلاح نشان های حاکمیت (وصله های سلطنت) در نمادهای آگاهانه عصر قاجار (1785-1925م) را نه در سلیقه هنرمند یا انتخاب حامی سلطنتی او، بلکه باید در هرج و مرج حاکم و مبارزه برای برتری سیاسی جستجو کرد. در واقع غیبت (وصله های سلطنت) در این تصاویر گویاتر از بیان هر وقایع نگاری رسمی است که می خواست آن را آشکارا بیان نماید