ابن ابی الدنیا

کتاب مقتل امیرالمؤمنینA، تألیف ابوبکر عبدالله بن محمدبن عبید القرشی، مشهور به ابن ابی الدنیا (وفات 281ﻫ.ق)، از معدود مقاتل باقیمانده درباره وقایع مرتبط با شهادت امیر مؤمنان، علیA است. اگرچه این اثر کتابی تاریخی است، روش ابن ابی الدنیا در گزینش اخبار و ذکر اسناد، این کتاب را از کتب متداول تاریخی متمایز نموده است. مؤلف کتاب سعی کرده تا ضمن پایبندبودن به شیوه محدثان در ذکر اسناد، اثری تاریخی درباره مقتل امیر مؤمنانA به رشته تحریر درآورد. جیمز ای. بلامی (1925 2015میلادی) نویسنده این مقاله، با بهره بردن از روش فؤاد سزگین (1924 2018میلادی) در بررسی اسناد این کتاب، سعی در پی بردن به منابع موجود و در دسترسِ ابن ابی الدنیا دارد. وی ابتدا از مشایخ بی واسطه مؤلف آغاز کرده تا به راوی مشترک اسناد مشابه دست یابد. همچنین، نویسنده مقاله در جست وجوی این است که ابن ابی الدنیا به کدام یک از مقاتل پیش از خود دسترسی داشته و تا چه حد، اخبار موجود در آن منابع را گزینش کرده است. جیمز بلامی، در تحقیق خود بدین نتیجه رسیده که ابن ابی الدنیا با وجود قرار داشتن در زمره محدثان، به قواعد جرح و تعدیل پایبند نبوده و از روات غیرقابل اعتماد، اخباری نقل کرده است. او از برخی منابع در دسترسِ خود مانند طبقات ابن سعد، به ندرت روایت کرده و در عوض، عمدتاً از منابع شیعی مانند مقتل جابر و ابومخنف، بهره برده است. بلامی، بر این عقیده است که روایت کردن از روات ضعیف، بیانگر آن است که ابن ابی الدنیا هر آنچه در دسترس داشته، نقل کرده و مانند شیوه رایج محدثان، دست به گزینش اخبار نزده است و این، از امتیازات این مقتل به شمار می رود.

ابن ابی الدُّنیا از محدّثان و نویسندگان معروف قرن سوم هجری و صاحب آثار و تصانیف پُرشماری است، با وجود این، تا کنون، چنان که باید، مورد توجّه محقّقان ایرانی واقع نشده است و درباره آثارِ وی تقریباً هیچ پژوهشی به زبان فارسی در دست نیست. شمار فراوانی از رسائل ابن ابی الدُّنیا در زمینه زهد و تصوّف است و دستمایه و مأخذِ نویسندگانِ صوفی مشربِ پس از او قرار گرفته است؛ از این رو تألیفات ابن ابی الدُّنیا کهن ترین یا نخستین منبعِ بعضی از اقوال و حکایاتِ صوفیّان به شمار می آید. گواهی ما بر این مدّعا، شناساییِ اقوال و حکایاتِ فراوانی از او در بُستانُ العارفین و تُحْفَهُ الْمُریدین است که کهن ترین یا نخستین منبعِ شناخته شده از آنها آثارِ ابن ابی الدُّنیاست. تألیفاتِ ابن ابی الدُّنیا که بیشتر مورد توجّهِ مترجمانِ احوالِ صوفیان واقع شده است، عبارت اند از: الرِّقَّهُ وَ البُکاء ، مُجابِی الدَّعوه ، المَنامات ، التَّهَجُّد و قیامُ اللَّیل ، ذَمُّ الدُّنیا ، الزُّهد.