قانون اراده

این نوشته ناظر است به نسبت تجرّی [= گستاخی، بی پروایی] با قانون اراده و این که آیا در موارد تجرّی قانون اراده نقض شده است یا به تعبیر دیگر، آیا در تجرّی، از قانون اراده سرپیچی، عصیان و تمرّد شده است. این نوشته بر موقعیت فعل خارجی که تجرّی در ضمن آن واقع شده است، متمرکز نیست. از این رو، می توان بحث حاضر را در مواردی جاری دانست که اصلاً فعل خارجی صورت نگرفته است؛ موقعیتی که مکلّف به دلیل یک مانع خارجی از انجام دادن عمل برخلاف قانون دست می کشد و تجرّی را تا حیطه خارج از نفس خود امتداد نمی دهد. نشان داده خواهد شد که بی شک، در منطقه جدل و ستیزه طبیعی، نقض قانون اتفاق نیفتاده است؛ همان طور که در موارد عصیان از قانون مسلماً این نقض به فعلیّت رسیده است. در این میان، نقض فاعلی قانون موارد تجرّی را از نظر حکمی به عصیان ملحق می سازد، بلکه می توان گفت متجرّی در نقض فاعلی قانون هیچ تفاوتی با عاصی و متمرّد از قانون ندارد.

انسان به نیروی عقل در مقام کردار قرار می گیرد. کردار انسانی ساخته شناخت و خواست (= اراده) اوست. کردارهای عقلی تابع قانون های واقعی اند که می توانند و شایسته اند که اراده را متعیّن سازند. عقل این قانون ها را کشف می کند و خود را به پیروی از آن ها ملزم می بیند. نبرد عقل با خواسته های غریزه تا منضبط کردن آن ها لازم است، لیک بخش قابل توجهی از توانایی های عقل در نگهداشت غرایز از طغیان و سرکشی در برابر قانون های کرداری هزینه و صرف می شود. در کنار این شیوه از سلوک، سلوک دیگری است که تمام توانایی های عقل شناختاری و کرداری را در عالی ترین وضعیت ممکن متمرکز کرده، نیروی غرایز به تبع آن به نیکی و درستی می گراید. در نوشتار حاضر، این سلوک به ملاک نام برهان صدّیقین، سلوک صدّیقین نامیده شده است؛ زیرا تصدیق شناختاری نخست در آن به امری تعلق می گیرد که در واقع، بر همه چیز تقدم دارد و اراده نیز از خواست و فرمان او متعین می شود. سالک و رونده این مسیر حرکت خود را یک سره از توجه تام به خدا آغاز می کند و هرچه را در مسیر خود می بیند در حیطه توجه به خدا می یابد تا به مقصد خود که خداوند است، برسد.