بی بی مریم

خاطره گویی یک سبک مهم و اصیل در روایت حوادث جنگ برای نسل های آینده و ثبت و ضبط و انتقال تجارب تلخ و شیرین نسل های پیشین و نسل حاضر برای نسل های بعد است که زنان اقوام مختلف ایرانی در این میان از جایگاه ویژه ای برخوردار بوده اند. نهضت خاطره نویسی جنگ، در ایران یکی از گسترده ترین رویدادهای فرهنگی به شمار می آید. از نخستین روزهای مقاومت مردمی داستان و خاطره با وجوه افتراق و اشتراک به شرح وقایع پرداخته اند. حضور استوار زنان در جنگ به ویژه مبارزه های دوره معاصر یکی از مهمترین عرصه ها برای ظهور محکم آنان است. در ادبیات پایداری بی بی مریم، معصومه آباد، زهرا حسینی در جنگجویی و شجاعت پیوند مستقیمی داشته اند. هر سه با نوشتن کتاب خاطرات، خلاقانه درک عمیق خودشان را از اجتماع بیان کرده اند، و در توصیف قهرمانی آزادیخواه، با عمق بخشی به اندیشه و پرورش موضوع صحنه های قبل از پیروزی در جنگ و مقاومت صبورانه آنها در برابر فشارها و آزارهای رژیم بعث بر خود و خانواده هایشان خاطرات شان را به نگارش درآوردند. این پژوهش، مضامین و مفاهیمی چون: مبارزه، سیاست، اجتماع، انسان دوستی، وطن پرستی، قهرمان پروری، آزادی، استقامت در برابر دشمنان را بطورکامل نشان داده است. و با بیان همانندی و ناهمانندی هایی واقعیت های زمان هر کدام از نویسندگان را با ارائه شواهد ذکر کرده است.

سوگ چکامه یا «شوخین» ( š owxin ) در زبان بختیاری، گونه ای از اشعار عامه و حماسی است که در ضمن آن، رشادت ها، دلاوری ها، مبارزات و کشته شدن یکی از بزرگان یا دلیرمردان قوم بختیاری به تصویر کشیده می شود. این اشعار همچون سایر اشعار عامه، به وسیله افرادی ناشناس از عامه مردم سروده شده اند و در ترتیب و تعداد ابیات آن ها اختلاف وجود دارد و عمدتاً ترجمان عشق و ارادت عامه مردم به قهرمانان قومی خود هستند. البته، در ضمن این اشعار به پاره ای از آداب و رسوم، باورها و مسائل تاریخی، سیاسی و اجتماعی قوم بختیاری نیز اشاره شده است. از آنجا که در بیشتر آثاری که درباره زبان و ادب عامه مردم ایران نوشته شده، آن گونه که شایسته است به این نوع از اشعار توجه نشده است، در این مقاله با مروری بر تحقیقات موجود، این گونه از اشعار عامه بختیاری معرفی و توصیف شده اند و به طور خلاصه مشخص شده است که حدود 24 سوگ چکامه یا «شوخین» (389 بیت) در زبان بختیاری وجود دارد که از این تعداد، چهار نمونه از آن ها، جزو سوگ چکامه های برجسته و مهم اند. همچنین، در این مقاله به مهم ترین ویژگی های ساختاری و محتوایی سوگ چکامه های بختیاری، از قبیل قالبی بودن، داشتن عناصر و زمینه های شعر حماسی ، توصیفات قوی و... اشاره شده و نشان داده شده است که این اشعار جزو اشعار تأثیرگذار عامه اند و از این رو، شایسته است که در بررسی اشعار عامه اقوام گوناگون، به آن توجه شود.

گستره ایران فرهنگی با توجه به شواهد تاریخی، بقایای باستان شناختی و ویژگی های فرهنگی، مانند: زبان، آداب و رسوم محدوده ای وسیع را شامل می شود که از آسیای مرکزی تا بخش هایی از شبه قاره هند گرفته تا قفقاز و آسیای صغیر و سراسر خاورمیانه و بخش هایی از شمال آفریقا را دربر می گیرد. افزون بر تسلط و نفوذ سیاسی، تجارت و بازرگانی نیز درکنار کارکرد اقتصادی خود نقش مهمی در انتقال فرهنگ، علوم و فنون از ایران به سایر نقاط را برعهده داشته اند؛ در همین راستا، قطعاتی از تزئینات کاشی شامل: زرین فام، تک رنگ های فیروزه ای و لاجوردی، چلیپایی و خشتی کتیبه دار و لاجوردینه در بندر قلهات طی بررسی باستان شناسی هیأت ایرانی در زمستان 1386ه .ش.، به دست آمد که مصادیقی روشن در این زمینه محسوب می شوند. فن پیچیده و پر رمز و راز زرین فام یکی از مصادیقی است که حضور آن در مناطق دیگر، مصداق بارز نفوذ فرهنگ و هنر ایران در آن محدوده است. آثار باقی مانده زرین فام اعم از انواع کاشی و سفال، رواج استفاده از این فن در محدوده ایران طی دوره های سلجوقی و ایلخانی را نشان می دهد. نمونه های تحت مطالعه در این مقاله به عنوان دورترین مکان به کارگیری این عنصر تزئینی نسبت به موطن خود ایران، در بندر باستانی قلهات در عمان از اهمیت خاصی برخوردار است. بندر باستانی قلهات در عمان یکی از سرزمین هایی است که بخشی از تاریخ آن مرهون حضور عنصر ایرانی در آنجاست، حضوری که براساس شواهد تاریخی، هم زمان با ابتدای دوره تاریخی ایران، یعنی دوره هخامنشی آغاز شده و قرن ها ادامه یافته است. در این مقاله برآنیم تا ضمن معرفی این بندر باستانی به این پرسش که، تزئینات کاشی به دست آمده از بررسی باستان شناسی هیأت ایرانی در قلهات چگونه تبادل تجاری میان ایران و این بندر تأیید می نماید(؟) و این پرسش که این کاشی ها از کدام مراکز تولیدی به عنوان یک کالا به آنجا تجارت شده است(؟)، را به بحث بگذاریم. این پژوهش از نوع توصیفی تاریخی است و با رویکرد باستان شناسی برمبنای شواهد و بقایای حاصل از بررسی سطحی و مطالعات کتابخانه ای شامل رجوع به متون تاریخی و سایر منابع به دنبال پاسخ به پرسش تحقیق است. در نتیجه این تحقیق مشخص شد کاشی های گوناگون موجود در قلهات در قالب کالاهای تجاری از دو مرکز کاشان در مرکز ایران و کرمان به قلهات حمل و در بناهای موردنظر نصب شده اند.