انسجام سوره

تناسب آیات به عنوان یک دانش مورد توجه اندیشمندان اسلامی قرار گرفته است. دانشمندان مسلمان و خاورشناسان بر سَرِ بحث ارتباط و انسجام و به نوعی پیوستگی مفهومی بین آیات در سور <em>قرآن کریم</em> اختلاف نظر دارند. برای از بین بردن نسبت نبود ارتباط بین آیات درون سور، ضرورت دارد خطوط ارتباطی آیات کشف، شناسایی و تبیین گردد تا به فهم بیشتر، فهم هدف یک سوره و در نهایت، فهم تمام آیات کلام الهی دست یابیم. سوره بقره از جمله سوری است که مفاهیم و موضوعات متنوعی نظیر خداوند، اهل ایمان، تاریخ و داستان سرایی، نبوت و مخالفان حق را در خود جای داده است. منافقان و مشرکان عرب و بنی اسرائیل از جمله مخالفان حقی هستند که در این سوره در مقابل دعوت انبیاء عملکردهای متنوعی دارند و به پیامد اعمال آن ها اشاره شده است. با کشف، شناسایی و تبیین این دو خط ارتباطی، پیوند وثیق و محکم در آیات سوره برقرار می شود و ابهام و پراکندگی ظاهری در آن از بین می رود. در این مقاله، با روش توصیفی تحلیلی درصدد تبیین ارتباط بین دو خط نبوت و مخالفان حق هستیم.

مقاله حاضر با گرته برداری از دانش های مرتبط، در پی تبیین شواهدی است تا نقش یگانه غرض را در انسجام بخشی سوره ها تأیید نماید؛ بدین صورت که عامل تکوین متن از لحاظ نظریه های ادبی معاصر، وجود غرض است. از نظر علم نحو نیز تکوین کلام وابسته به فایده و هدف می باشد. همچنین تکوین سیاق مشروط به وجود غرضی کلان در پس متن است و در علم بلاغت هم تصریح شده است که اتصاف کلام به بلاغت مشروط به وجود غرض ثانوی (غیر از معنای ظاهری الفاظ) است. به علاوه در مباحث روش تحقیق ثابت شده است که انسجام متون تحقیقی، در صورت تعیین مسئله و هدف، محقق شده و متون موضوع محور سودمند نخواهند بود. در فلسفه علوم نیز گفته می شود عامل وحدت و تمایز علوم از یکدیگر، دست کم در علوم ارتباطی، غرض آن علم است. در این مقاله همچنین اشاره می شود که موضوع سوره، توانایی انسجام بخشی به سوره را ندارد؛ چراکه در روش تحقیق گفته می شود متون موضوع محور ازهم گسیخته و غیرمنسجم اند. در فلسفه علوم نیز ثابت شده است که نمی توان به وسیله موضوع، علوم را از یکدیگر متمایز نمود. به علاوه در مقام عمل نیز مشخص شده است ارائه موضوعی که جامع تمامی مسائل سوره و مانع از مسائل دیگر سوره ها باشد، ناممکن است و درنهایت محققان نیز تعریفی از وحدت موضوعی ارائه داده اند که عملاً بازگشت به وحدت غرضی دارد.

یکی از سوره هایی که در مورد نزول دفعی یا تدریجی آن اختلاف شده، سوره مبارکه انعام است. در این پژوهش به روش توصیفی- تحلیلی دیدگاه نزول دفعی سوره انعام بر پایه دلایل متقن به اثبات رسیده است. اثبات نزول دفعی این سوره از دو راه میسر است؛ تکیه بر سیاق واحد و انسجام درونی سوره و استناد به روایات دال بر نزول دفعی سوره. دیدگاه نزول دفعی سوره انعام با روایات مستثنیات که بر مدنی بودن برخی از آیات سوره دلالت دارد و همچنین روایات سبب نزول که در صورت دارا بودن شرایط صحت نشان دهنده نزول تدریجی سوره بوده و نظریه عدم انسجام سوره که از سوی نولدکه در تاریخ قرآن مطرح شده مورد تشکیک واقع شده است. در این جستار ادله ناظر بر نزول دفعی و تدریجی مورد ارزیابی قرارگرفته و دیدگاه نزول دفعی سوره به اثبات می رسد. بر اساس یافته های این پژوهش می توان گفت شواهد روایی ناظر بر نزول تدریجی سوره انعام به دلیل ضعف سند و متن و دیدگاه نولدکه مبنی بر عدم انسجام سوره به دلیل عدم اتقان، نظریه نزول تدریجی سوره انعام را به اثبات نمی رسانند. در مقابل، ادله نزول دفعی سوره به جهت دارا بودن شرایط صحت و استحکام موردپذیرش بوده و بنابراین دیدگاه نزول دفعی سوره مبارکه انعام به اثبات می رسد.

در رویکرد تفسیری «وحدت سوره» و « سوره به مثابه واحدی پیوسته»، سوره های قرآن کریم دارای ساختاری منسجم و منظم هستند لذا برای فهم بهتر هر سوره بایستی به روح کلی و ساختار آن توجه شود. با این رویکرد می توان ارتباط منسجم و هماهنگ میان آیات سوره را کشف و از طریق بررسی متن و ارتباطات لفظی، ادبی و محتوایی سوره، ساختار آن را به دست آورد و با استخراج موضوع محوری سوره به تفسیر اجزاء آن پرداخت. برای فهم تصویر و هندسه باطنی سوره با این رویکرد کل نگر و ساختارشناسانه، در وهله اول بایستی آیات، پاراگراف بندی (بخش بندی) شوند. در این نوشتار «سوره فتح» ابتدا به روشی نو (بدون توجه به محتوای آیات و صرفاً براساس شواهد لفظی) بخش بندی می شود، سپس پاراگراف های هم سیاقِ دارای وحدت موضوعی، به صورت یک «فصل» دسته بندی شده و در نهایت موضوع محوری سوره استخراج می گردد. کلیه مراحل بخش بندی، فصل بندی و استخراج موضوع محوری سوره، براساس اصول پاراگراف بندی است.

از جمله مهم ترین مسائل دانش فلسفه دین در معنای عام آن، فعالیت عقلانی در جهت معقولیت و توجیه مؤلفه ها و آموزه های اصلی دین و سازواری آنها با یکدیگر است. قرآن کریم به عنوان مهم ترین منبع دینی ما مسلمانان، تلاشی ستودنی در ایجاد بینشی عقلانی در مسلمانان داشت. از نظر دین اسلام پیوندی ناگسستنی میان عقل و دین وجود دارد. این عقل مندی در مضمون و محتوا و در روش ارائه مباحث در قرآن وجود دارد. روش قرآن در عرضه مباحث بسیار منطقی و قابل توجه است. از دیرباز دانشمندان تحت عنوان تناسب آیات درباره نظم و منطق بیان مطالب در سور بحث می کردند. متأخرین آنها بحث از انسجام سوره ها را با عنوان غرض شناسی بیان داشته اند. از جمله سید قطب بر موضوع سرآمد و اصلی به عنوان عامل وحدت و انسجام سوره ها تأکید کرده، پیش از ورود به تفسیر سوره ها، ساختار کلی را تبیین و موضوع محوری سوره را بیان می دارد. با این حال ایشان مشخص نمی کند از چه روش و قرائنی برای شناسایی غرض سوره استفاده می کند؛ به همین دلیل امکان تحلیل و ارزیابی نظرات وی در عامل انسجام سوره ها وجود ندارد. از آنجا که نظرات سید قطب مرجع بسیاری از پژوهشگران بعدی بوده، بسیار ضروری است قرائن مورد استفاده وی شناسایی و سپس تحلیل و ارزیابی شود. به این منظور در پژوهش حاضر با متن کاوی نوشته های سید قطب در مقدمه ورود به تفسیر هر یک از صدوچهارده سوره قرآن در تفسیر فی ظلال القرآن، به شناسایی، توصیف و ارزیابی قرائن مورد استفاده سید در کشف عامل انسجام بخش سوره ها پرداخته شده است. نتایج پژوهش نشان می دهد سید قطب از قواعد متعددی بهره می گیرد که در سه دسته کلی قرائن ساختاری، درون قرآنی و برون قرآنی جای می گیرند و بیشتر آنها مورد تأیید و برخی محل مناقشه است. همچنین مشخص شد اگر سید به جای موضوع رئیسی، بر غرض محوری سوره تمرکز می کرد و تمامی قرائن مورد تأیید را در همه سوره ها به موقع اجرا قرار می داد و قرائن مورد مناقشه را کنار می گذاشت، نظرات وی در بیان عامل انسجام بخش سوره، از اتقان بالاتری برخوردار شده و کمتر مورد چالش قرار می گرفت.