ایوان مداین

یک ژانر هنری، در وجود خود پیامی، به صورت نوشته و نانوشته، ارائه می دهد. معماری ظاهری کلام، پیامی سطحی، بر اساس ذائقه ی اخلاقی و ذهنی مخاطب به وجود می آورد و معنا کاوی سلول های پنهان اثر (نانوشته ها) است که در درک بهتر زیبایی و هندسه اثربخشی آفریده هنری، یاری گر خواهد بود. در این راستا هرمنوتیک، بر اساس شاکله ی؛ مؤلف؛ متن و مخاطب با دخالت فضای تاریخی، به بررسی یک نوشته ی ادبی می پردازد و گونه های زیبایی شناختی متن را مشخص می سازد. این مقاله برای تبیین افق زیبایی های چکامه ی ایوان مداین بحتری از هرمنوتیک کمک می گیرد و گونه های تفسیری آن را مشخص می سازد. با توجه به اینکه، مقوله ی هرمنوتیک بحثی نوین در حوزه زبانشناسی و ادب فارسی است پژوهش در آن و ورود هرمنوتیک به قصیده ی فوق الذکر مسبوق به سابقه نیست. بررسی اجمالی ذیل، شاید بتواند در ترسیم افق اندیشه ی پژوهندگان، نقشی اندک ایفاء بکند. مسلماً، راهنمایی افاضل ادب بیش از این راه ساز خواهد بود.

بینامتنیت از نظریه های جدید نقد ادبی است که به بررسی روابط متون و شیوه ی تأثیرپذیری آثار ادبی می پردازد. سید احمد رضی ادیب پیشاوری از شاعران برجسته عصر مشروطیت به شمار می رود که سبک استادان معروف قدیم به ویژه قرن پنجم و ششم را با موفقیت پیروی کرده و در زمینه قصاید، استقبال تحسین برانگیزی از خاقانی شروانی (595-520 ه- ق) شاعر صاحب سبک نموده است. از مهم ترین نمونه ی آن می توان قصیده ی معروف و غرای ایوان مداین نام برد که بر ذهن و زبان ادیب پیشاوری تأثیر همه جانبه گذاشته و بستری مناسب فراهم آورده تا شاعر اندیشه حکمی و سیاسی خویش را در یک قصیده بیان کند. با وجود این، به سبب دشواری های لفظی و معنوی شعر خاقانی شروانی و ادیب پیشاوری، نظر بسیاری از پژوهشگران و ادیبان را از پژوهش خوانش بینامتنی در دو موضع تاریخی و دو فرهنگ متفاوت، دور داشته است. از همین رو، در این مقاله با روش تحلیلی- مقایسه ای قصیده ی معروف ایوان مداین با قصیده ی تأثیر پذیرفته ی ادیب پیشاوری، بر اساس نظریه بینامتنیت با تأکید بر سبک شعری آن بررسی شده است. نخست، عنصر موسیقی، زبان و محتوا و در پایان هر مبحث به چگونگی تأثیرپذیری و نوآوری شاعر پسین پرداخته شده است. نتیجه پژوهش نشان می دهد که ادیب پیشاوری در ساختار سبکی و محتوا با خاقانی مشابه سازی نموده، با این حال، میزان تخیل آمیز بودن عناصر ادبی و مفهوم اصلی شعر یعنی وطن و برخی دگرگونی های زبانی سبب شده تا به تشخص سبکی بیانجامد.