غلامان خاصه

موضوع غلامان و نقش آنها در مسایل سیاسی و اجتماعی، از موضوعات مطرح دوره غزنویان است. در تاریخ بیهقی که از جمله منابع ارزنده و موثق پژوهش در این دوره است، از غلامان و بویژه گروهی از آنها که «غلامان سرایی» نامیده شده اند، بسیار سخن گفته شده اما تابحال تعریف درست و دقیقی از این غلامان به دست داده نشده است. تعاریف فرهنگ ها در این زمینه، نادرست و یا نارساست و بیشتر شارحان تاریخ بیهقی نیز از کنار این موضوع به سادگی گذشته اند.این مقاله کوشیده است تصویر دقیق تری از این گروه غلامان و نقش آنها در دربار غزنویان ارایه و از این طریق هم به اصلاح تعاریف فرهنگ ها و شرح های تاریخ بیهقی کمک کند و هم گوشه دیگری از چگونگی ساختار قدرت سیاسی در دوره غزنویان را روشن نماید.

آیین گنوسی درحقیقت کیشی عرفانی است که هرچند در دامان مسیحیت پرورش یافت، اما نمی توان آن را آیینی تنها مسیحی دانست. این آیین، نحله های گوناگونی از جمله: مانویت، صابیین مندایی، طریقه شمعون، والنتین، بازیلیدیس، مرقیون و... را شامل می شود. گنوسیان دارای دیدگاه های ثنوی بودند و این جهان را آفریده خدای شر می دانستند. پایه و اصل اساسی عقاید گنوسی این نکته است که روح انسان در این دنیا اسیر است و راه نجات و رهایی او دستیابی به گنوس یا همان معرفت نجات بخش است که توسط فرستادگان الهی و منجیان آسمانی برای انسان به ارمغان آورده می شود و راه کسب این گونه معرفت قلب است نه عقل. این عقیده در عرفان اسلامی نیز یکی از مهمترین و اساسی ترین نکات بشمارمی رود و مشابهت فراوانی در دیدگاه معرفت شناسانه گنوسی و اسلامی وجود دارد. در آثار شاعران بزرگ عارف همچون عطار می توان نشانه هایی از عقاید گنوسی یافت که از جمله این عقاید دیدگاه عطار نسبت به معرفت است.

با غزوات شاهان صفوی در ارمنستان و گرجستان، شمار فراوانی از مردم آنجا اسیر و به ایران آورده شدند و برخی از آنان در ساختار سیاسی نظامی، اجتماعی و اقتصادی به جایگاه والایی دست یافتند. قَرَچَقای، از نامدارترین ایشان، به همراه فرزندانش به مرتبه ای والا در دوره صفویه رسیدند. هدف پژوهش حاضر، شناساندن قرچقای و خاندان اوست. اینکه او از چه پایگاهی برخاست و فرزندان و نوادگان او چه کسانی بودند و نحوه جهش اجتماعی آن ها از پایین ترین سطح به بالاترین لایه های جامعه چگونه بود و چه اقداماتی انجام دادند؟ در پاسخ باید گفت قرچقای که در شمار غلامان ارمنی به ایران آورده شد، پس از تعلیم در دربار و گروش به اسلام و تشیع و با نشان دادن شایستگی و سرسپردگی به شاه، خود را تا مقام سپهسالاری ایران و حکومت بر دو ایالت مهم و استراتژیک آذربایجان و خراسان بالا کشید. فرزند او منوچهر و نوه اش، قرچقای دوم، نیم قرن بعد از او بر مشهد حکومت کردند. دیگر افراد خاندان به درجه ای از کمال رسیدند که علاوه بر تولید آثار هنری، مناصبی مانند تولیت حرم حضرت معصومه (ع) را نیز در دو نسل بر عهده داشتند. اقدامات فرهنگی و هنری شایانی که با حمایت آنان به ثمر رسید، به بنیانی برای مکتب هنری خراسان تبدیل شد.

موقعیت مهم و استراتژیک گرجستان سبب شده است تا در ادوار مختلف تاریخی محل منازع قدرت های بزرگ بر سر دستیابی و تسلط بر آن باشد از همین رو در دوران حکومت صفویان و بویژه در زمان شاه عباس اول با توجه به پیوستگی های جغرافیایی این منطقه به عنوان یکی از ایالت های تحت تابعیت ایران سبب شد تا سیاست های نظامی صفویان با هدف تحقق برنامه های اقتصادی و سیاسی در تقابل با نفوذ عثمانی و روسیه تزاری چیدمان شود. لذا اجرای سیاست اسکان گرجیان در ایران توسط شاه عباس و ایجاد بستر مناسب در جهت استفاده از توانایی های آنان در خدمات کشوری و لشگری به عنوان « نیروی سوم»، توانست تصویر محکمی از اقتدار خود در حل منازعات داخلی و خارجی به نمایش بگذارد. با این وجود گرچه بسیاری از منابع به بازخورد حضور گرجیان در ایران و خدمات آنان اذعان داشته اند اما کمتر اثری را می توان یافت که به تاثیرات حمله شاه عباس به گرجستان در درون جامعه ایران و جامعه گرجی ها توجه کرده باشد. از همین رو این مقاله بر آن است تا با سود جستن از روش توصیفی- تحلیلی به بررسی پیامدهای اجتماعی حمله شاه عباس به گرجستان به این سوال مهم پاسخ دهد که موقعیت جغرافیایی گرجستان چه تاثیری بر بروز پیامدهای اجتماعی بر زندگی گرجی ها در نتیجه حملات نظامی صفویان به این منطقه داشته است؟ فرضیه متصور آن است که موقعیت استراتژیک و ویژه جغرافیایی گرجستان، علاوه بر سیطره نظامی، منجر به افزایش مبادلات تجاری و اقتصادی و تغییر ترکیب جمعیتی شده است.