مدیریت یکپارچه منابع آبی

حوضه آبریز کورا - ارس در منطقه قفقاز جنوبی میان جمهوری آذربایجان، ارمنستان و گرجستان، ایران و ترکیه قرار دارد. دو رود اصلی کورا و ارس از پرآب ترین رودهای منطقه هستند که مسائل اقتصادی، اجتماعی، امنیتی و سیاسی بسیاری پیرامون آن ها وجود دارند. همکاری های مبتنی بر توافق های محدود و چندجانبه میان ارمنستان، گرجستان و جمهوری آذربایجان به طور معمول با ابتکار سازمان های جهانی و اتحادیه اروپا ایجاد شده اند و از این مسئله بسیار مهم غفلت کرده اند که ایران و ترکیه دو بازیگر و کنشگر اصلی در استفاده و مدیریت منابع آبی این حوضه هستند. با توجه به اینکه هیچ نهاد بین المللی برای مدیریت یکپارچه منابع آبی مشترک در این حوضه تأسیس نشده و پیمانی نیز برای تقسیم این منابع بسته نشده است، استفاده از نظریه پیچیدگی در روابط بین الملل با فراهم کردن امکان درک صحیح از مسائل این حوضه، کمک می کند تا برای این پرسش اساسی پاسخی بیابیم: توازن نداشتن منابع و مصارف و نیز وابستگی به منابع آبی مشترک چگونه بر روابط میان کشورهای حوضه آبریز کورا - ارس تأثیر می گذارد؟ نوشتار حاضر با استفاده از روش تبیینی برای آزمون فرضیه از شیوه مثبت یعنی بررسی شاخص های متغیرهای تشکیل دهنده مفاهیم استفاده می کند و داده های مربوط را جمع آوری و تحلیل می کند. نتیجه های نوشتار این فرضیه را ثابت می کند که تعدد و وابستگی متقابل عامل های مؤثر بر بهره برداری از منابع آبی مشترک در حوضه از راه به کارگیری اصول استفاده منصفانه و معقول و منع واردکردن ضرر مهم، پیشران همکاری و صلح، اعتمادسازی، افزایش ثبات و کاهش نزاع های سیاسی و امنیتی میان کشورهای حوضه می شود.

منابع آب به خصوص منابع آبی مشترک می توانند عامل مشارکت و همکاری بین کشورها و یا عامل ایجاد درگیری و تنش بین آن ها باشند که این مسئله به ساختارهای مدیریتی و بهره برداری از این منابع بستگی دارد. آنچه که منابع آب مشترک را به عاملی برای بحران و تنش بین کشورها تبدیل کرده است، عدم وجود ساختار مدیریتی مناسب در بهره برداری مشترک و حکمرانی آن بوده است. از این رو، تلاش برای درک پیچیدگی های جغرافیایی و سیاسی در حوضه رودخانه مرزی در قلمروی ملی و بین المللی باید دیدگاه های میان رشته ای و حیاتی را در نظر گرفت. به طوریکه منابع آب به خصوص منابع آبی مشترک می توانند عامل مشارکت و همکاری بین کشورها و یا عامل ایجاد درگیری و تنش بین آن ها باشند که این مسئله به ساختارهای مدیریتی و بهره برداری از این منابع بستگی دارد. بر این مبنا، جهت نگارش پژوهش حاضر از روش توصیفی-تحلیلی بهره گرفته شده است. پرسش-هایی که در پژوهش حاضر مطرح است؛ 1) ایران چگونه می تواند چالش رودخانه های مرزی خود را حل و فصل نماید؟ 2) نتایج امنیتی- انتظامی چالش رودخانه های مرزی ایران کدام است؟ نتایج تحقیق نشان می دهد اگر کشور ایران مبتنی بر هیدرودیپلماسی و مدیریت یکپارچه رودهای مرزی در مناسباتش با همسایگان عمل نماید، می تواند در آینده خود را از بحران و به عبارت گویاتر فرابحران آب برهاند و به امنیت پایدار آبی در چهارگوشه ایران دست یابد که تحقق این امر می تواند نتایج امنیتی- انتظامی بحران کم آبی (آسیب پذیری معیشت، مهاجرت گسترده، بحران زیست محیطی، ناآرامی اجتماعی و...) که هم اکنون در مناطق مرزی کشور و برخی استان های بزرگ وجود دارد، کنترل و کمرنگ نماید.

توسعه شهری با ایجاد مداخلات رو به افزایش در سیمای طبیعی زمین، چرخه هیدرولوژیکی آب را به شدت تغییر می دهد. مفهوم شهرسازی حساس به آب که از ادغام دو زمینه «مدیریت یکپارچه آب های شهری» و «طراحی شهری و برنامه ریزی شهری» پدید آمده است، به عنوان راه حلی برای مواجهه با چالش های آبی نواحی شهری ظهور پیدا کرده است. تحقق پذیری رویکرد شهرسازی حساس به آب پیچیدگی های بسیار دارد. تجربه نشان داده است، وجود یک چارچوب مفهومی پشتیبان برای ظرفیت سازی و تحقق پذیری شهرسازی حساس به آب حیاتی است. اهداف مقاله حاضر، ارائه تعریف عملیاتی شهرسازی حساس به آب و تدوین چارچوب مفهومی شهرسازی حساس به آب در راستای تدوین ابزاری برای هدایت و ارزیابی سیاست گذاری ها است. بدین منظور با روش اسنادی در گردآوری داده، به مرور سیستماتیک بیش از 170 مأخذ بازبینی شده در رابطه با شهرسازی حساس به آب و رویکردهای مشابه آن در کشورهای جهان پرداخته شده و با بررسی داده ها به روش تحلیل محتوای کیفی، ابعاد و مولفه های چارچوب مفهومی شهرسازی حساس به آب استخراج شده اند. این چارچوب از دو بعد محتوایی و رویه ای و شش مولفه هیدرولوژیک، عملکردی، زیبایی شناختی، اکولوژیک، اجتماعی و مدیریتی-اجرایی تشکیل شده است و اصول زیربنایی برای سیاست گذاری را در اختیار برنامه ریزان و طراحان قرار می دهد.