تناوب موضوعی

پدیده تظاهر موضوعات یک فعل به صورت های گوناگون به نام تظاهر چندگانه موضوعات و یا تناوب موضوعی خوانده می شود. در این مقاله تناوب مکانی مورد بررسی قرار گرفته است. تناوب مکانی به این صورت تعریف می شود که موضوعات برخی فعل های مکانی مانند بار زدن در نحو به دو صورت تظاهر می یابند. در گونه مکانی، موضوع مکانی به صورت موضوع غیرمستقیم و کنش رو به صورت مفعول مستقیم همراه با ”را“ بیان می شود؛ در حالی که در گونه مفعولی، موضوع مکانی به صورت مفعول مستقیم و کنش رو به صورت موضوع غیرمستقیم ظاهر می شود. مهمترین ویژگی تناوب مکانی در زبان های مختلف وجود اثر کلی/جزئی است (اندرسون، 1971؛ بیورز، 2006). اثر کلی/جزئی به این معناست که چنانچه موضوع مکانی یا کنش رو به صورت مفعول مستقیم بیان شود، دارای تعبیر کلی است در حالی که اگر به صورت موضوع غیرمستقیم بیان شود، می تواند تعبیر کلی یا جزئی داشته باشد. در این مقاله با بررسی فعل های تناوب مکانی و جملات حاوی فعل های تناوبی نشان خواهیم داد فعل هایی که در فارسی تناوب ساز محسوب می شوند، در آنچه گونه مفعولی خوانده می شود، دارای اثر کلی نیستند. در این مقاله نویسنده گونه مفعولی در این فعل ها را صرفاً نشان دهنده تغییر زاویه توجه به سمت موضوع مکانی دانسته و به پیروی از دبیرمقدم (1992) معتقد است موضوع مکانی در گونه مفعولی اگرچه همراه با ”را“ ظاهر شده، مفعول محسوب نمی شود بلکه تبدیل به مبتدای ثانویه می شود.

هر تناوب به عنوان جفت جملاتی با ساختارهای کمابیش متفاوت تعریف می شود که معنی یکسانی دارند. محدودیت هایی که تناوب ها بر افعال اعمال می کنند به ویژگی های معنایی افعال حساس اند. ازاین رو، تناوب ها را می توان به عنوان معیاری برای طبقه بندی افعال به روشی مؤثر به کار گرفت. لوین با معرفی 79 تناوب موضوعی و بررسی آن ها بر 3024 فعل انگلیسی، افعال انگلیسی را به 49 طبقه معنایی گسترده و 192 ریزطبقه دسته بندی کرد. به اعتقاد لوین، افعالی که طبق رفتار مشترک شان در تناوب ها در یک طبقه قرار می گیرند، مؤلفه های معنایی مشترکی دارند. این مقاله به بررسی یکی از انواع تناوب های معرفی شده توسط لوین با عنوان تناوب های دوسویه پرداخته است که خود شامل چندین نوع تناوب می شود. یکی از این تناوب ها با عنوان «تناوب مفعول دوسویه قابل درک» در دسته بندی لوین در زمره تناوب های گذرایی معرفی شده است. تناوب های گذرایی شامل تناوب هایی می شود که گذرایی فعل در دو ساخت تناوبی تغییر می کند. انواع دیگر تناوب های دوسویه که لوین معرفی کرده است، تناوب هایی اند که بدون تغییر در گذرایی فعل رخ می دهند. این تناوب ها عبارتند از «تناوب دوسویه ساده»، «تناوب دوسویه باهم» و «تناوب دوسویه ازهم». با بررسی تناوب های لوین بر پیکره ای بالغ بر 3070 فعل فارسی اعم از افعال مرکب و ساده دریافتیم که همه انواع این تناوب ها در فارسی نیز وجود دارند. در ادامه به بررسی تناوب هایی پرداختیم که نگارندگان باتوجه به ویژگی های برخی از افعال فارسی شناسایی و معرفی کرده اند. این تناوب ها عبارتند از «تناوب دوسویه زنجیری» و «تناوب دوسویه اشتراکی».

هر تناوب به عنوان جفت جملاتی با ساختارهای کمابیش متفاوت که معنای یکسانی دارند تعریف می شود. قابلیت برخی افعال در بیان تناوبیِ موضوعاتشان، در دهه های اخیر، به دلایل گوناگون مورد توجه بوده است؛ یکی از این دلایل، امکان طبقه بندیِ معناییِ افعال براساسِ رفتارِ تناوبیِ آنهاست. لوین (1993) با بررسی 3024 فعل انگلیسی و بررسی 68 تناوب موضوعیِ افعالِ انگلیسی، طبقه بندیِ نسبتاً جامعی از این افعال به دست داده است. در این پژوهش، به بررسیِ یکی از انواع تناوب های گذرایی پرداختیم که لوین معرفی کرده است. این تناوب با عنوانِ تناوب مفعول قابل درک، خود به هشت طبقه تقسیم می شود که عبارت اند از: تناوب مفعول نامشخص، تناوب مفعول عضو بدن قابل درک، تناوب مفعول انعکاسیِ قابل درک، تناوب مفعول دوسویه قابل درک، تناوب مفعول افتانِ اختیاری، تناوب ویژگیِ خاص، تناوب مفعول مستقیم در مقام راه و تناوب امر تجویزی. با بررسی هرکدام از این تناوب ها بر مجموعه ای فعلی بالغ بر 3070 فعل فارسی، طبقاتی از افعال شرکت کننده در این تناوب را مشخص کردیم. از بین این تناوب ها تنها یک تناوب در فارسی مشاهده نشد و آن تناوب مفعول مستقیم در مقام راه بود.