موضوع مکانی

در این مقاله قصد داریم خوانش کلی/ جزئی در تناوب مکانی فارسی را مورد بررسی قرار دهیم. فعل ها ی مکانی که در تناوب مکانی شرکت می کنند دارای دو موضوع درونی اند: موضوع مکان و موضوع انتقالی. در گونه مکانی موضوع انتقالی به صورت گروه اسمی همراه با «را» و موضوع مکان به صورت مفعول گروه حرف اضافه ظاهر می شود. در گونه مفعولی موضوع مکان به صورت گروه اسمی همراه با «را» و موضوع انتقالی به صورت یک گروه اسمی بی نشان قبل از فعل ظاهر می شود. با بررسی داده های زبان فارسی نشان داده ایم برخلاف لازار (1982) و روشن (1377) تظاهر موضوع مکان به صورت گروه اسمی همراه با «را» الزاماً به معنای خوانش کلی موضوع مکان نیست. با این وجود میان تظاهر آن به صورت گروه اسمی همراه با «را» و بیان آن به صورت مفعول حرف اضافه تفاوت معنایی وجود دارد. موضوع مکان آن گاه که به صورت گروه اسمی بیان می شود مفهوم بیشتر تحت تاثیر قرار گرفتن توسط رویداد را انتقال می دهد. به پیروی از لانگاکر (1991) علت این مسئله را تفسیر موضوع مکان به عنوان موضوع کنش پذیر دانسته ایم. حضور «را» نیز نشانه گروه اسمی کنش پذیر است . موضوع انتقالی نیز چنانچه همراه با «را» به کار رود می توانند خوانش کلی یا جزئی داشته باشد. علت آن کارکرد کمی «را» به عنوان نشانه مشخص بودن اسم می باشد. عدم حضور «را» امکان خوانش کلی را در مورد موضوع انتقالی اسم جنس از بین می برد.

پدیده تظاهر موضوعات یک فعل به صورت های گوناگون به نام تظاهر چندگانه موضوعات و یا تناوب موضوعی خوانده می شود. در این مقاله تناوب مکانی مورد بررسی قرار گرفته است. تناوب مکانی به این صورت تعریف می شود که موضوعات برخی فعل های مکانی مانند بار زدن در نحو به دو صورت تظاهر می یابند. در گونه مکانی، موضوع مکانی به صورت موضوع غیرمستقیم و کنش رو به صورت مفعول مستقیم همراه با ”را“ بیان می شود؛ در حالی که در گونه مفعولی، موضوع مکانی به صورت مفعول مستقیم و کنش رو به صورت موضوع غیرمستقیم ظاهر می شود. مهمترین ویژگی تناوب مکانی در زبان های مختلف وجود اثر کلی/جزئی است (اندرسون، 1971؛ بیورز، 2006). اثر کلی/جزئی به این معناست که چنانچه موضوع مکانی یا کنش رو به صورت مفعول مستقیم بیان شود، دارای تعبیر کلی است در حالی که اگر به صورت موضوع غیرمستقیم بیان شود، می تواند تعبیر کلی یا جزئی داشته باشد. در این مقاله با بررسی فعل های تناوب مکانی و جملات حاوی فعل های تناوبی نشان خواهیم داد فعل هایی که در فارسی تناوب ساز محسوب می شوند، در آنچه گونه مفعولی خوانده می شود، دارای اثر کلی نیستند. در این مقاله نویسنده گونه مفعولی در این فعل ها را صرفاً نشان دهنده تغییر زاویه توجه به سمت موضوع مکانی دانسته و به پیروی از دبیرمقدم (1992) معتقد است موضوع مکانی در گونه مفعولی اگرچه همراه با ”را“ ظاهر شده، مفعول محسوب نمی شود بلکه تبدیل به مبتدای ثانویه می شود.