مقوله شمار

گرچه مفهوم دستوری شمار از بدیهیات تلقی می شود و به تمایز مفرد/جمع در همه کتاب های دستور زبان اشاره شده است، به جنبه های مختلف معنایی آن کمتر توجه شده و معمولاً مفهوم جمع به مثابه دلالت بر بیش از یک، تفسیر می شود؛ درحالی که مفهوم دقیق آن، باتوجه به مختصات معنایی اسم پایه، ازنظر رده شناختی بسیار تنوع پذیر است. در این نوشتار، ویژگی های صرفی- معنایی تکواژ «-ها» را به عنوان یکی از پربسامدترین تکواژهای جمع ساز فارسی بررسی می کنیم و به طور خاص قصد داریم نشان دهیم که زبان فارسی تا چه اندازه در رمزگذاری مفهوم جمع، تابع تنوعات بین زبانی است. ارزیابی داده های زبان فارسی در چارچوب رده شناختی آکواویوا، نشان می دهد که تکواژ «-ها» در زبان فارسی تنوع معنایی دارد و تحت تأثیر ویژگی های معنایی اسم پایه، ممکن است بیانگر یکی از مفاهیم تعدد، نمود ناقص، پیوستگی، تعدد بدون وجود مرز ادراکی قابل تشخیص، القاء خوانش ملموس و عینی از اسم های معنی و زمان/مکان، موردنمایی، دلالت بر فراوانی کمّی و کیفی (شدت بخشی)، پراکندگی و گستردگی موقعیت یافته برای اسم های توده ای، مشابهت، تأکید بر مصداق و یا تلفیقی از آن ها باشد. از این میان، کارکردهای نمودی، شدت بخشی، تأکید و تقریب زمانی، ویژگی های معنایی مختص جمع سازی در زبان فارسی هستند؛ اما همچنان تبیین این کارکردها ازطریق بسط حوزه های مطروحه در چارچوب مذکور ممکن است.

تفاوت در ساختار دستوری میان زبان ها، همواره یکی از مباحث چالش برانگیز در ترجمه است و شاید بتوان گفت هر چه دو زبان از لحاظ اصل و ریشه از هم دورتر باشند، تفاوت دستوری میان آن ها بیشتر خواهد بود. یکی از مقوله هایی که تفاوت ساختاری در آن نمود برجسته ای دارد، مقوله شمار است. در زبان عربی به عنوان یکی از زبان های سامی برای این مقوله سه برش یعنی مفرد، مثنی و جمع وجود دارد ودر زبان فارسی که از جمله زبان های هند و اروپایی به شمار می رود، برای مقوله شمار فقط دو برش مفرد و جمع در نظر گرفته شده است. حال با توجه به این که صیغه مثنای عربی در شمار زبان فارسی معادلی ندارد، چه راهکارهایی برای برگردان آن به زبان فارسی وجود دارد؟ این جستار پس از بررسی ترجمه 150 آیه حاوی صیغه مثنی در چهار ترجمه الهی قمشه ای، آیتی، خرمشاهی و انصاریان به این نتیجه رسیده است که مترجمان در برگردان صیغه مثنی از چهار راهکار بهره جسته اند: 1. استفاده از عدد دو 2.تصریح و ذکر مرجع مثنی 3. ترجمه مثنی به مفرد4. حذف مثنی در ترجمه. از میان این شیوه ها استفاده از عدد دو در ترجمه ها بسامد بیشتری داشته است. همچنین مشخص گردید که مترجمان در اعمال این شیوه ها، گاه ساختار زبان فارسی را رعایت نکرده و این امر منجر به عدم درک صحیح معنا و یا نقض ساختار فارسی شده است.

مقوله دستوری شمار در نگاه اول به نظر ساده انگاشته می شود. اما درواقع بحثی پیچیده است که در زبان های دنیا تنوع ایجاد می کند. هدف از پژوهش حاضر بررسی مقوله شمار در گونه های زبانی برخی از شهرستان های استان کرمان با رویکرد رده شناختی است. پیکره پژوهش حاضر از داده های موجود در پایگاه داده های طرح اطلس زبان شناسی ایران که در پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری در دست انجام است استخراج شده است. در تمام داده های زبانیِ پیکره پژوهش، ارزش نظام شمار به دو ارزش مفرد و جمع تقسیم می شود. در داده های زبانی کل پیکره پژوهش، شمار مفرد بدون نشانه و شمار جمع دارای نشانه است. نشانه های جمع به صورت پسوند به اسم مفرد می پیوندد بنابراین ابزار زبانی مورد استفاده برای نشانه گذاریِ شمارِ جمع در داده های زبانی پیکره پژوهش از نوع ابزار ساخت واژی است که از مرسوم ترین راهبردهای نشانه گذاری جمع در زبان های دنیا محسوب می شود. بررسی داده های زبانی نشان می دهد که در کنار راهبرد ساختواژی، راهبرد نحوی نیز برای رمزگذاری مقوله شمار در این گونه های زبانی به کار می رود.