حمزه

ابن مسعود، قرآن را مذکر خوانده و از قاریان دعوت کرده است که متناسب با یک امر مذکر با آن برخورد کنند. او از آنها می خواهد در هنگام تردید بین تاء و یاء، اصل را بر یاء قرار دهند. تلاش برای فهم معنای این سخن، به انگاره عرب در مذکر شمردن آنچه در نظر او گران مایه است، رهنمون می شود. با همین دیدگاه، عالمان حدیث و ادب نیز خود را ذکور و علمشان را مذکر خوانده اند. گذشته از چنین دیدگاهی، با توجه به جایگاه تأثیرگذار ابن مسعود در قرائات قاریان صدر اسلام، و نیز صورت خبر او که به یک اصل قرائی شبیه است، بررسی تأثیرپذیری یا عدم تأثیرپذیری قاریان از سخن او، مسأله این پژوهش را تشکیل داده است. این مقاله به منظور بررسی نقش این اصل قرائی بر قرائات هفت گانه، به تحلیل متنی و سندی این اخبار پرداخته و از این رهگذر به زمان تقریبی و مکان رواج آنها دست یافته است. از سوی دیگر، قرائاتی که بین تذکیر و تأنیث افعالِ با فاعل مؤنث مردد هستند، گردآوری و میزان تذکیر در هریک را استخراج کرده و دریافته است که قرائت حمزه، کسائی و عاصم، به ترتیب از بیشترین میزان تذکیر برخوردار هستند. این مسأله، مؤیدی بر تأثیر زیاد ابن مسعود بر قرائات کوفی است؛ چنان که بیشتر این اخبار نیز در کوفه رواج داشته اند.

«حمزه»، «کسائی» و «عاصم» سه قاری کوفی قرآن که گزینش ابن مجاهد، نام ایشان را در نظام قرائت های هفتگانه جای داده است، در قرائت خود از «عبداللّه بن مسعود»، معلّم متقدّم کوفیان در قرائت، تأثیر وافر یافته اند. این اثرپذیری در حالی رخ داده است که آن سه تن، ملتزم به رسم الخطّ مصحف رسمی بوده اند اما مصحف و قرائت عبداللّه، با رسم الخطّ مصحف رسمی، تطابق نداشته است. به واقع، این اثرپذیری در مواردی است که مصحف رسمی، به دلیل فقدان علائم نگارشی (نقطه، اعراب، الف وسط، تشدید) مجال خوانش های متفاوت را فراهم ساخته است. از دیگر سو، اهل فن، چون در مقام بیان شواهد و قرائن قرائت های قاریان هفتگانه برآمده اند، مصحف عبداللّه را حجّت قاریان کوفی در پاره ای از مواضع اختلاف قرائت معرفی کرده اند. تحقیق حاضر با ارائه شواهد متعدد، از کارکرد مصحف عبدالله در شکل یابی و رجحان یابی قرائت های کوفی، پرده می بردارد.

 هجرت از ارزش های دینی است. رسول خدا(ص) در آغاز به مسلمانان دستور داد از مکه به حبشه و بعد  به مدینه هجرت نمایند. جمعی از مسلمانان مجبور بودند خانواده های خود را رها کرده و به مدینه بروند. جمعی برای خود در مدینه ازدواج و زندگی جدیدی تشکیل دادند. حضرت حمزه از مسلمانان با سابقه در مکه بود که برای حمایت از پیامبر، اسلام آورد. او دارای دو همسر بود. همسر خود را- به نام سلمی- در مکه گذاشت و خود به مدینه هجرت کرد و در آنجا مجدداً ازدواج کرد. دخترش امامه هم در مکه ماند. طبق گزارش های مختلف چندین نام برای دختر حضرت حمزه یاد کرده اند که از مکه به مدینه برده شد. بنا بر تحقیق، وی یک دختر به نام امامه داشته که در مکه بود و در سال هفتم در عمره القضاء رسول خدا(ص) او را با خود به مدینه برد. این مقاله به بیان و تحلیل سرگذشت دختر حمزه امامه پرداخته و دیگر اسامی که به عنوان دختران حمزه ذکر شده مورد بررسی و نقد قرار داده است. این نوشتار در باره دختر حمزه با روشی توصیفی –تحلیلی، به واکاوی پرداخته و گزارش های مختلف را  بررسی کرده است.

حضرت حمزه، عموی بزرگوار رسول خدا(ص) از جایگاه برجسته ای در تاریخ اسلام برخوردار است. وی ویژگی های شخصیتی ممتازی داشت که سبب شده بود حتی پیش از اسلام به برخی از این ویژگی ها شهرت یابد. آنچه مهم است آن که نام و القاب ایشان با ویژگی های شخصیتی آن بزرگوار منطبق بوده و پس از اسلام آوردن وی نیز در رفتار و اقدامات شان تبلور یافته است. نام «حمزه» و لقب های «اسد الله»، «اسد رسول الله» و «سید الشهدا» از مواردی است که بر محور شخصیت ایشان یعنی شهامت، شجاعت، دلیری و دلاوری دلالت می کند و علاوه بر شهرت ایشان به ویژگی های یاد شده، در عمل نیز به اثبات رسیده است. البته برای ایشان القاب و عناوین بسیاری نقل کرده اند اما موضوع این نوشته، پاسخ به این پرسش خواهد بود که مفهوم نام ایشان و خاستگاه لقب های اسدالله، اسد رسول الله و سید الشهدا برای حضرت حمزه چیست و این القاب بر چه اساسی به وی اختصاص یافته اند؟ در این نوشته، با رویکرد توصیفی تحلیلی و با روش کتابخانه ای، پس از بررسی لغوی و تاریخی، روشن خواهد شد که نام و القاب یاد شده، برگرفته از ویژگی شجاعت و بروز آن در مقاطع مختلف بر ایشان اطلاق شده است.

     از منظومه حماسی صاحبقران نامه فقط یک نسخه خطی در کتابخانه ملی فرانسه شناسایی شده است و شرحی از داستان قهرمانی به نام حمزه است که در انتساب آن به شخصیت های تاریخی، تردید هایی وجود دارد. صاحبقران نامه تنها حمزه نامه منظوم فارسی است و تاکنون هیچ پژوهش مستقلی در باره این کتاب انجام نشده و ذبیح الله صفا در کتاب حماسه سرایی در ایران فقط اشاره ای کوتاه به آن کرده است. در منابع تاریخی و ادبی نیز هیچ گونه اشاره ای به این کتاب و سراینده آن نشده است. این جستار با بررسی متن، درصدد مشخص کردن تاریخ تقریبی سرایش اثر، هویت شاعر، محل زندگی و حکومت متبوع وی است. اگرچه شعر و ساختار ادبی منظومه، فاقد مشخصه های یک منظومه اصیل فارسی است، اما این کتاب، دربردارنده نکات تاریخی و ادبی بسیاری است و می توان در آن شواهدی از لغات و عبارات نادر فارسی را جستجو کرد. شاعر در واژه سازی و کاربرد عبارات بدیع، پیشتاز بوده و برای شناخت طبیعت متفاوت زبان فارسی در هند بسیار مهم است.