زبان ختنی

زبان ختنی در شمار زبان های ایرانی میانه شرقی جای می گیرد و در مقایسه با زبان های دیگر کمتر مورد مطالعه قرار گرفته است. مطالعه و بررسی متون ختنی در شناخت آداب و رسوم، فرهنگ و باورهای مردم سرزمین ختن کمک شایانی می کند و از این طریق می توان به مشترکات فرهنگی بیشتری میان فرهنگ ایران و هند باستان پی برد. در این راستا بررسی متون ختنی از جمله کتاب زَمبَستَه که سرشار از تفسیرها و مفاهیم رایج آئین بودایی و شامل آموزه هایی از مکتب مهم این آئین یعنی مهایانه است، ضروری می نماید. فصل دوازدهم این کتاب فصلی آموزه ای است و به سَموَرَ (= خویشتن داری اخلاقی) که اولین گام در راه رسیدن به رستگاری است، اختصاص دارد و به گناهانی اشاره می کند که سبب از بین رفتن سَموَرَ می شوند. این گناهان به دو گروه گناهان بزرگ و کوچک تقسیم می شوند که هریک خود شامل گناهان متعددی است. دوری از این خطاها سبب می شود تا شخص شایستگی های خود را افزایش داده و به نیروانه نائل گردد که هدف و نتیجه این آموزش هاست. پژوهش حاضر به بررسی باید ها و نباید های آئین بودا بنابر فصل دوازدهم کتاب ختنی زَمبَستَه پرداخته است.

کتاب زَمبَستَه منظومه ای طولانی به زبان ختنی قدیم از شاخه زبان های ایرانی میانه شرقی است. این کتاب، مجموعه ای وسیع از مفاهیم رایج آئین بودایی و جنبه های گوناگون دین بودا است. فصل دوازدهم این کتاب فصلی آموزه ایو شامل مجموعه ای از شایست ها و نشایست هاست. قطعه ای که در این گفتار برگردان آن از زبان ختنی به فارسی آمده، شامل 52 بند نخستین همین فصل است که به شرح و توصیف سَموَرَ(saṃvara= خودداری،خویشتن داری اخلاقی یا متوقف ساختن تأثیرات کَرمَه ها یا اعمال پیشین انسان) اختصاص دارد. سَموَرَ یکی از مهم ترین مراحل رسیدن به فضیلت پرهیزگاری به شمار می آید و همانند نگهبانی است که پیوسته می کوشد تا انسان را از هر آنچه که ناشایست و ناپسند است، دور دارد و او را در جهت رسیدن به نیروانه (= نجات و رستگاری) یاری رساند. در زیر ریشه شناسی واژه سَموَرَ، دیدگاه فلسفی درباره سَموَرَ، مراحل دستیابی، مراسم تعهد و شرایطی که به از دست دادن سَموَرَ می انجامد، مورد بررسی قرار گرفته است.

پژوهش های علمی درباره تاریخ زبان فارسی به ویژه از نظر زبانشناختی از طریق تجزیه و تحلیل تمامی زبان-های کهن ایرانی صورت می پذیرد. در طبقه بندی علمی زبان های ایرانی، زبان ختنی در زمره زبان های ایرانی میانه شرقی است، که در قیاس با سایر زبان های کهن ایرانی کمتر مورد بررسی و پژوهش قرار گرفته و از نظر مطالعات زبانی به ویژه موضوع ساختار جملات در زبان های ایرانی میانه شرقی مهجور مانده است. از این رو، مقاله حاضر به بررسی رایج ترین مقوله زبانی مربوط به ساختار چند نوع جمله ی مرکب در فصل دوم کتاب زمبسته بپردازد. کتاب زمبسته یکی از آثار ادبی مهّم به زبان ختنی است. این کتاب یک تألیف اصیل و بومی است که به شرح و توصیف آموزه های بودایی مکتب مهایانه می پردازد. بررسی ها نشان می دهد که در این متن، جملات به سه صورت ساده، مرکب همپایگی و مرکب وابستگی وجود دارند. در این پژوهش، به دنبال مقاله پیشین تحت عنوان «جمله های مرکبِ همپایگی و جمله های مرکبِ وابستگی در زبان ختنی»، ساختار جمله های مرکبِ وابستگی، از نوع پیرو قیدی مورد بررسی قرار می گیرد. همچنین دو نوع ساختار دیگر از جمله مرکب، پیرو وصفی صفت واره و پیرو موصولی وصفی و یا توصیفی، به اختصار توضیح داده می شود. به این منظور، نمونه های این قبیل جملات از فصل دوم کتاب زمبسته گردآوری شده است.