التفهیم

ابوریحان محمد بن احمد بیرونی از علمای بزرگ و ریاضیدانان ‘ منجمان ‘ مورخان و کاملان قرن چهارم و پنجم هجری است و محققان او را از بزرگترین حکمای شرق میدانند . ولادت او در سال 362 ه ق در خوارزم اتفاق افتاده و مرگش در غزنه در اوان انقلاب سلاجقه و سلطنت مسعود بن محمود غزنوی بوده است . تألیفات این مرد بزرگ به زبان عربی یعنی زبان علمی و همه کس فهم عالم اسلام و ایران بوده است ‘ مگر ترجمه ( التفهیم ) که خود آن را از عربی به پارسی برگردانیده است ( یا بالعکس ) . قرن پنجم و ششم هجری یکی از ادوار بسیار مهم ادبی است : نثر فارسی در این دو قرن دو سبک کاملأ متمایز از یکدیگر داشت : اول سبک ساده : که دنباله نثر ساده قرن چهارم بوده است . دوم سبک مصنوع . یکی از کتب معتبر که در اوایل قرن پنجم هجری در دانشهای هندسه و حساب و نجوم و هیئت نوشته شده ( التفهیم لاوائل صناعه التنجیم ) از استاد بزرگ ابوریحان بیرونی این کتاب اولین و مهمترین کتابی است که خاص علوم نجوم و هندسه و حساب نوشته شده و از باب آنکه نویسنده آن یکی از علمای معروف عالم است ‘ اهمیت بسیار دارد . شیوائی تعبیر ‘ جزالت اسلوب ‘ زیبایی و رسائی الفاظ و عبارات ‘ جزء مزایا و خصایص بارز این اثر ارزنده است . از حیث لغت در هیچ کتابی تا این اندازه در ایراد لغات فارسی سعی نشده است و لغات تازی که که در این کتاب دیده میشود از واژه های فارسی به مراتب کمتر است .

سده چهارم هجری مصادف با دوره فرمانروایی خانواده بلخی الاصل سامانی در خراسان و ماورأالنهر است. زبان فارسی دری در سده چهارم و پنجم بر اثرآمیزش بیشتر با زبان عربی و قبول تعدادی از اصطلاحات جدید علمی، ادبی، دینی، سیاسی و به کار بردن آنها برای مضامین و مفاهیم مختلف شعری، نسبت به سده سوم، تکامل و توسعه بیشتری یافت. اگر زبان شاعران و نویسند گان این عهد را با ادوار ادبی بعد بسنجیم، تعداد واژ گان عربی را کمتر و واژ گان اصیل فارسی دری و حتی نفوذ زبان پهلوی را در آن بیشتر می بینیم و شاعران و نویسندگان این عهد، قواعد زبان فارسی را بیشتر رعایت می کردند. سامانیان به نثر و نظم فارسی شایق بودند و به ایجاد منظومه هایی مثل شاهنامه یا ترجمه کتاب ها، فرمان هایی مستقیم صادر می کردند یا همچون ابوالفضل بلعمی، مشوّق شاعران در نظم داستان ها و کتاب ها می شدند یا وزیرانی چون ابوعلی بلعمی خود به تألیف کتاب به زبان فارسی همت می گماشتند. بسیاری از دانشمندان کوشیدند که آثار خود را به زبان فارسی نوشته و یا برای واژه های عربی معادل هایی فارسی به کار برند. از آن جمله ابوریحان البیرونی و ابن سینای بلخی اند که به آوردن واژه های فارسی دری در آثار خود روی آوردند.