غنایم

غلامان تحت فرمان آلبتکین در حرکت گروهی خویش مستقل از دولت سامانیان به منابع مالی معینی اتکا نداشتند. از این رو از بدو حرکت و استقرار در شهر غزنه(351ق) منابع مالی مورد نیاز خود را بر پایه نظام غنایم بنا نهادند، منتها گروه های هدف آنان بیشتر از غیرمسلمانان هند بود، که از این منظر به غنیمت گیری آنان مشروعیت دینی نیز می بخشید. این روند با یک دوره وقفه در دوره چند تن از جانشینان آلبتکین؛ با روی کار آمدن سبکتکین(387 366ق) از سر گرفته شد و در زمان سلطان محمود(421 388ق) به مهترین جز سازنده منابع اقتصادی آنان درآمده بود. سوال اساسی این است که چرا اقتصاد غزنویان در دروه متقدم در جهت اتکا به نظام غنایم سوق داده شد؟ فرض های بدیهی این است که انگیزه های دینی یا به اصطلاح جهاد در راه خدا و گسترش دین اسلام و نیز انگیزه های اقتصادی و غارت ثروت هندوستان در این زمینه اثرگذار بوده است. جستار حاضر با روش توصیف و تحلیل تاریخی ضمن اعتبارسنجی انگیزه های فوق، عامل مهم دیگری، یعنی تغییر در مناسبات زمینداری غزنویان، در نتیجه اصلاحات امیر سبکتکین در ممانعت از اشتغال سپاهیان به زراعت و لغو مالکیت آنان بر زمین را به عنوان عامل بدیل در این زمینه بدست داده است.

روایتی از ابن اسحاق در کتاب السیره النبویه ابن هشام نقل شده که پس از جنگ حنین، رسول خدا (ص) به «مؤلفه قلوبهم» که اشراف مردم بودند، از غنایم قبایل هوازن چیزهایی بخشید تا سبب الفت و دلجویی آنان شود. عبارت «مؤلفه قلوبهم» برگرفته از آیه 60 سوره توبه است که ابن هشام زمان نزول آن را ذیل حوادث جنگ تبوک در سال نهم هجرت و در میان آیاتی که درباره منافقین نازل شده، نقل کرده و در توضیح آن نوشته «این آیات بیان می کند که مستحقان و گروه های شایسته دریافت صدقات چه کسانی هستند». این نوشتار با تکیه بر منابع سیره نگاری و آثار مورخان و بهره گیری از تفاسیر، به روش تاریخی تطبیقی و به صورت کیفی درصدد بررسی این مسئله است که روایت مؤلفه قلوبهم، تا چه اندازه با مبانی تاریخ نگاری مانند اصالت سند، انطباق با دیگر گزارش های تاریخی قابل پذیرش است و با چه هدفی در اخبار سیره نبوی شهرت یافته است. یافته های پژوهش نشان می دهد، روایت «مؤلفه قلوبهم» با آیه مورد استناد گزارش «انّما الصّدقات...»، سازگاری زمانی و محتوایی ندارد و با رویکرد تاریخ نگاری سفارشی، در اخبار سیره جای گرفته است.