اسماعیل بن جعفر

اسماعیل بن جعفر، فرزند ارشد امام صادق (ع)، ازجمله شخصیت هایی است که زندگی و خصوصیات فردی و اجتماعی وی کمتر مورد توجه مورخان قرار گرفته است و اندک منابعی که به ایشان اشاره کرده اند. برخی اسماعیل را فردی عابد و زاهد و برخی وی را مورد ذم قرار داده اند. بیشتر مدح و ذم هایی که بیان شده است، منتسب به پدر بزرگوارشان، امام صادق (ع) است. برای روشن شدن صحت و سقم این ادعاها و شناخت هرچه بیشتر اسماعیل، ضروری است گزارش های مربوطه مورد بررسی سندی و دلالی قرار گیرند. پژوهش حاضر نشان می دهد که اسماعیل فردی محترم و همچون دیگر فرزندان مورد علاقه امام جعفر صادق (ع) بود. نوع خاص تشییع جنازه اسماعیل توسط آن حضرت، برای زدودن افکار انحرافی نسبت به امامت اسماعیل از اذهان شیعیان بود. وی هیچ گاه از سوی امام صادق (ع) باعنوان جانشین معرفی نشد و ادعایی بر امامت نداشت.

تاریخ زندگی اسماعیل بن جعفر، به دلیل روایات و گزارش های متفاوت و متضاد در باره مدح و ذم وی، در هاله ای از ابهام قرار دارد و نیازمند بررسی جامع در منابع تاریخی و حدیثی است. این تحقیق که با روش توصیفی و تحلیلی انجام شده نشان می دهد، با وجود روایات و گزارشهایی در تضعیف بلکه نکوهش اسماعیل، افراد شاخصی از علمای امامیه و صاحبان نظران عرصه تراجم و احوال، روایات مدح اسماعیل را افزون دانسته و ترجیح داده اند. این گروه از علما برای روایات دال بر ذم وی، معنای صحیح ارائه داده و وی را فردی موثق، جلوه داده اند. در این مقاله که با هدف ابهام زدائی از شخصیت اسماعیل و پاسخ به سؤال های رایج در باره وی نوشته شده، گزارش های متعارض نقل گردیده و کوشش شده است دیدگاه علمای امامیه خصوصا شرح حال نگاران و علمای رجال، بررسی و نقد شود.

قبرستان بقیع علاوه بر مزار چهار امام معصوم، مدفن بسیاری از افراد سرشناس تاریخ اسلام از جمله اسماعیل بن جعفر (ع) است. اما این که محل دفن اسماعیل، دقیقا در کجای بقیع قرار دارد و چه تحولاتی را از زمان دفن تاکنون شاهد بوده؟ نیازمند پژوهش در منابع تاریخی است. در این مقاله با استفاده از گزارش های منابع تاریخی و سفرنامه های حج، این موضوع مورد بررسی قرار گرفته و روشن شده است: بقعه و مزار اسماعیل که همواره مورد توجه شیعیان خصوصا فرقه اسماعیلیه بوده و در زمان کنونی از محل آن در قبرستان بقیع، اثر چندانی مشاهده نمی شود، تاکنون سه مرحله را پشت سر گذاشته است: مرحله نخست از زمان دفن اسماعیل تا عهد خلفای فاطمی است که اطلاع دقیقی از بقعه اسماعیل در دست نیست. مرحله دوم از دوره خلفای فاطمی (حک ۲۹۷–۵۶۷ ق) مصر تا روی کار آمدن آل سعود، که بقعه اسماعیل دارای شکوه و جلال زیادی بوده و زائران از مناطق مختلف برای زیارتش می شتافتند. مرحله سوم دوران آل سعود که بقاع متبرک بقیع از جمله بقعه اسماعیل تخریب شده و قبر اسماعیل به داخل قبرستان بقیع انتقال یافته است.