ادیان اسرارآمیز

در باب اندیشه و شخصیت سقراط نویسندگان یونان باستان آراء مختلفی عرضه کرده‏اند. در عصر حاضر نیز مورخان فلسفه باستان یونان کوشیده‏اند از آثار اندیشمندان یونانی، بخصوص از آثار افلاطون، سقراط تاریخی را بیابند. سعی ما بر یافتن و تبیین آراء سقراط تاریخی نیست، بلکه در نظر داریم تا اثبات کنیم برخلاف آن‏چه مشهور است، نزد افلاطون افکار و شخصیت واحدی را برای سقراط نمی‏توان یافت. سقراط دوره جوانی افلاطون دیالکتیکی با زبان تک‏معنایی، مردمی و طرفدار تربیت شهروندان، سیاسی و بدون فلسفه سیاست خاص، خردمندترین فیلسوف اخلاق بدون نظریه‏پردازی در این باب، متعهد به ساختار دین مدنی یونان و سلبی و نقاد است. در آثار دوره میانسالی به سقراط‏هایی به عنوان فیلسوف مجنون، فیلسوف عاشق، شهودگرا که از روش دیالکتیکی می‏گذرد، ایجابی و نظریه‏پرداز، با زبان اسطوره‏ای، گاهی نقاد سقراط دوره نخست، تابع و مرید راهنمای روحانی، در مقابل مردم و برگزیده‏گرا، آرمانگرا با فلسفه سیاسی خاص و با برداشتی باطنی و اسرارآمیز از دین برمی‏خوریم. نقش سقراط در آثار اواخر دوران میانسالی و کهنسالی افلاطون کاهش می‏یابد، تا جایی که در جامعه «قوانین» جایگاهی ندارد؛ چنان‏که اگر می‏داشت شاید سرنوشت سقراط رساله «آپولوژی» در انتظارش می‏بود.