اخلاق محتشمی

در قرن هفتم هجری (سیزدهم میلادی) قهستان در کنار الموت و شام یکی از سه مرکز بزرگ نزاریان به شمار می رفت و پس از حملهٔ مغول و پیش از یورش هولاکو گسترش و اهمیت چشمگیری یافت. از وضعیت اجتماعی و روابط درونی این جامعه کسی آگاهی چندانی نداشت. کسانی که بیرون از آن بودند با کینه و پیشداوری از نزاریان خبر دادند. معدود منابعی نیز که از درون جامعهٔ نزاری باقی ماند بیشتر کتاب ها و رساله های اخلاقی بود که خواجه نصیرالدین طوسی به سفارش رئیس نزاریان قهستان، محتشم ناصرالدین تألیف یا ترجمه کرد. در نبود منابع دیگر شاید بتوان از همین کتاب های اخلاقی به ویژه اخلاق محتشمی دربارهٔ درون جامعهٔ نزاری آگاهی های بیشتری یافت. فرض بر آن است که علاقه مندی ناصرالدین محتشم، رئیس و اندیشمند جامعه نزاری، سفارش دهندهٔ اصلی این گونه کتاب های اخلاقی نه از سر تفنن و سرگرمی ادیبانه، بلکه سودمندی آن را برای جامعهٔ نزاری معاصر خود در نظر داشت. او اخلاق محتشمی را آگاهانه گزینش کرد و ترجمه و تدوین آن را به خواجه نصیرالدین واگذارد. بنابراین، کتاب را باید همچون نسخهٔ پزشکی آشنا با بیماری های جامعهٔ نزاری قهستان دانست. اگر دردها از چشم بیرونیان پوشیده بود، داروهای شفا بخش در این کتاب آشکار است. این مقاله بر آن است تا کتاب اخلاق محتشمی را از راه نقد درونی و بیرونی تاریخی بازکاود و اوضاع اجتماعی نزاریان قهستان را در فاصلهٔ سال های 617 تا 654 هجری در مقایسه با آگاهی های پراکندهٔ بیرونیان بازنماید.

خواجه نصیرالدین طوسی (597-627 هجری) درباره اخلاق دو اثر مستقل تألیف کرده است. یکی اخلاق محتشمی و دیگری اخلاق ناصری که پس از آن نگاشته است. هدف این مقاله بررسی مقایسه ای این دو کتاب است که این هدف با روش توصیفی تحلیلی محقق گشته است. به همین روی هر دو کتاب مورد مطالعه قرار گرفت و سپس تفاوت ها و شباهت های آن از نظر قالب، سبک و اسلوب نگارش و مضمون و محتوا بررسی شد.

خواجه نصیرالدین طوسی از اندیشمندان بزرگ جهان اسلام است که به سبب هم عصری با دورکه انحطاط، مغفول ماند و قدر و منزلت او به نحو شایسته مورد کاوش قرار نگرفت. این موضوع در مورد فانی کشمیری به مراتب با شدت و حدت بیشتری نمود دارد. کتاب اخلاق عالم آرای یا اخلاق محسنیِ ملامحسن فانی کشمیری در نسخه های بسیار معدود انتشار یافته است و اغلب اساتید و صاحب نظران از وجود این کتاب اطلاعی ندارند. گمنامی و بی نامی اخلاق محسنی فانی کشمیری، سبب گردیده است تا تحقیقات و مطالعات بسیار اندکی پیرامون آن صورت پذیرد. هدف از این مطالعه بررسی و مقایسه تطبیقی محتوای اخلاق محتشمی و اخلاق محسنی تألیف ملا محسن فانی کشمیری است. این تحقیق به روش کتابخانه ای صورت پذیرفته است. یافته های این تحقیق نشان می دهد که در هر دو کتاب یاد شده، بر محور مضامین و مفاهیم اخلاقی مشابه و مشترکی سامان گرفته است. در هر دو کتاب علاوه بر آیات الهی در قرآن کریم و احادیث و روایات اسلامی از معصومین به ویژه از پیامبر اسلام (ص) اشارات مستقیم و غیرمستقیم به دیدگاه های افلاطون و ارسطو شده و نیز منابع مشترک مورد استفاده قرار گرفته شده است. نیز در عین وجوه شباهت بین این دو کتاب، وجوه افتراقی هم فراوان است. از جمله ستایش های بیش از اندازه و اغراض آمیز فانی کشمیری از برخی شخصیت ها که شأنی برای مدحی چنان نداشته اند و این موضوع در اخلاق محتشمی به چشم نمی آید و یا حداقل کمتر مشاهده شده است. علاوه بر این متن اخلاق محتشمی از روایی و روانی بیشتری برخوردار بوده؛ حال آنکه کتاب فانی کشمیری دارای متنی به نسبت ادبی و دشوارتر است.