نوروزنامه

در میان کتاب ها و رساله های منسوب به خیّام، رساله ای به نام نوروزنامه وجود دارد که از دیرباز آن را به خیّام نسبت داده اند. مجتبی مینوی در سال 1312، آن را به نام خیّام منتشر کرد و در مقدّمه کتاب به جز خیّام، هیچ کس را شایسته عنوان نویسنده آن ندانست. در همان اوان کسانی چون مینورسکی، مستشرق معروف، بنابه دلایلی با این نظر مخالفت کردند تا این که محسن فرزانه طیّ مقاله ای که در سال 1363 در مجله آینده نوشت، مدّعی شد که نوروزنامه از خیّام نیست و از فردی به نام کی خسرو شیرازی است. فرزانه هنگام مطالعه فرّخ نامه جمالی، نوشته ابوبکر مطهّر جمالی یزدی در سال 580 هـ.ق، متوجه شباهت های عباراتی از کتاب با نوروزنامه می شود که نویسنده آن ها را از قول کی خسرو شیرازی نقل می کند. وی با ذکر برخی شباهت ها میان نوروزنامه و فرّخ نامه، نویسندة نوروزنامه را کی خسرو شیرازی می داند، اما فرزانه می نویسد که من به جز در این کتاب (فرّخ نامه) نام کی خسرو شیرازی را در جایی دیگر نشنیده ام و نمی دانم که او چه کسی است. در این مقاله با دلایلی دیگر حدس فرزانه تأیید و تقویت شده و نیز آشکار شده است که کی خسرو شیرازی چه کسی است.

مذهب تشیع در زندگی ایرانیان عصر صفویه از اهمیت خاصی برخوردار بود. از این رو بررسی رویکرد متون مذهبی این دوران به نوروز، به عنوان بزرگ ترین جشن ملی بازمانده از ایران باستان، بسیار بااهمیت است. در روزگار صفویه، بحث های مذهبی دربارة نوروز سبب نگارش رساله های متعددی با عنوان «نوروزیه» شد. از سیزده نوروزیه در منابع مختلف نام برده شده که امروز نه رساله در دسترس است. در این پژوهش، برپایه نسخ خطی موجود، به معرفی نوروزیه ها پرداخته شده و روند زمانی نگارش، ویژگی های زبانی و ادبی، و ساختار محتوایی این رساله ها بررسی شده است. نگارش نوروزیه ها از عصر شاه تهماسب صفوی آغاز شد اما اوج نگارش رساله های نوروزیه به دوران دو شاه پایانی این سلسله مربوط می شود. متن نوروزیه ها روان و ساده است و پربسامدترین بحث مطرح شده در آن ها تعیین روز نوروز شرعی بر پایه روایات گوناگون است.

نگرش انسان نسبت به جهان، متأثر از نظام گفتمان هاست. تحلیل متن بهتر از هر روش دیگری، می تواند فرایندهای اجتماعی- فرهنگی را به هر شکلی که پدیدار شوند، با همه سرشتشان نشان دهد. در این میان می توان از گفتمان لاکلا و موف که از جنبه هایی به فوکو نزدیک تر است؛ استفاده کرد. این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی و با رویکرد تحلیل گفتمان، صورت بندی های گفتمانی را که خیام در نوروزنامه به کار گرفته است، تحلیل و تبیین می کند. این بررسی با سازوکارهای مفصل بندی گفتمانی، نشان می دهد که گفتمان مورد التزام خیام، گفتمانی مادی و فرهنگی است که در بازتولید گفتمان نوروز، نقش اساسی ایفا می کند. جشن نوروز دال مرکزی گفتمان است که گفتمان هایی چون طب، نجوم و عقاید خرافی، حول آن انتظام می یابند. در بین عناصر گفتمانی نوروزنامه، عنصر شراب که کاملاً مستی آوراست، جلوه ی برجسته ای دارد.

تبارشناسی تفسیر نوروزنامه های عهد صفوی از نوروز گرانیگاه نوشتار حاضر است. منظور از تفسیر از نوروز آن که در متون تاریخی و ادبی، دوره های مختلف تا پایان روزگار صفویان، به تناسب گفتمان غالب، نوروز مقارن با روزهایی بزرگ فرض شده که به زعم نگارندگان این متون، بر دیروز و امروز و فردای ساکنان ایران زمین اثر گذاشته یا خواهد گذارد. شواهد این سخن در رساله ای از عهد ساسانی، آثارالباقیه بیرونی و روایات مندرج در چند نوروزنامه روزگار صفوی آمده است. علاوه بر متون یاد شده، با توجه به گستره جغرافیایی فرهنگ نوروز، چند نوروزنامه تالیف شده در فرارودان نیز بررسی شد و تفاوت نگاه غالب از منظر جغرافیایی نیز آشکارشد. تفاوت تفسیر از نوروز در نوروزنامه های دوره صفویه، با تفسیر از نوروز در نوروزنامه های موجود در دیگر حوزه فرهنگی نوروز یعنی فرارودان، وجود گونه ای ایرانی از نوروزنامه را گواهی می دهد. در چارچوب گفتار بالا، با روش توصیفی - تحلیلی و با رویکردی مقایسه ای، تبارشناسی، سه تفسیر متفاوت از نوروز، از حیث تصور تقارن با روزهای بزرگ تاریخی مقایسه شده است.