۱.
خلیج فارس بدلیل اهمیتی که در مناسبات اقتصادی و اجتماعی دارد از زمانهای بسیار دور مورد توجه دولتها و اقوام بوده است. اوج این توجه با رویکردهای جدید را از زمان رنسانس به بعد میتوان دید. حضور دولتهای قدرتمند اروپایی در خلیج فارس با نوعی رقابت، بین آنها همراه بود. به همین دلیل در قرن نوزدهم میلادی که عصر جدید رقابت بین آن دولتها بود، این منطقه آبی نیز عرصه ظهور این رقابتها شد و کشتیهای روسی در شرایط جدید به خلیج فارس آمدند. حضور کشتیهای روسی در این آبراه مهم، اگرچه دلایل متعددی دارد؛ اما آنچه در این میان حائز اهمیت است، تطبیق بین اهداف تاریخی آنها و منافع جدیدی بود که بدنبال آن بودند. همین مسئله موجب شد، فعالیت روسها در بوشهر و آمد و رفت کشتیهایشان در خلیج فارس، در حلقه مشکلات این منطقه در قرون نوزدهم و بیستم میلادی تبیین شود. در پژوهش حاضر ورود کشتیهای روسی به خلیج فارس در قرن نوزدهم میلادی بررسی و تحلیل میشود. درنهایت هم به نتایج این ورود و حضور در این آبراه مهم پرداخته خواهد شد. پژوهش پیش رو از نوع مطالعات تاریخی و جمع آوری داده هاست که بشیوه مطالعات کتابخانه یی انجام شده است.
۲.
در قرن هفدهم میلادی، کشورهای سلطه گر جهان بتدریج، متوجه خلیج فارس شدند و هر یک برای مدتی، آن منطقه را تحت سیطره خود قرار دادند. کشورهای پرتقال؛ هلند؛ انگلستان و حتی در مقطعی، امپراتوری عثمانی، قصد حضور و اقامت دائمی و بهر هبرداری از منابع بیکران خلیج فارس را در ذهن خود داشتند. قدرت عثمانی از قرن هفدهم میلادی به بعد، دچار افول شده و قدم بسوی انحطاط و نابودی برمیداشت. در سال 1912 م. دولت ترکهای جوان در کشور عثمانی حکومت را در دست گرفتند. این دولت در نظر داشت، با ضمیمه کردن سرزمینهای ترک نشین شرقی به دولت عثمانی، عنصر ترک را در جمعیت امپراتوری تقویت کرده و در اکثریت قرار دهد. بنابرین حکومت ترکها با تمایلات شدید «ناسیونالیست ترکی» بتدریج بدنبال اجرای یک سیاست «ایره دنتیست» افتاد. بدین ترتیب در اجرای همین سیاست، با شروع جنگ جهانی اول، دولت عثمانی با اندیشه های خرده استعماری، درکنار آلمان وارد جنگ شد. کشور آلمان قصد داشت با کمک دولت عثمانی، خود را به آبهای خلیج فارس برساند و این خطری بود که منافع کشور انگلستان را در خلیج فارس و هندوستان تهدید میکرد. اجرای سیاست «ایره دنتیست» ترکهای جوان، در درون خود حامل یک سیاست «آنتی ایره دنتیسم» نسبت به سایر ملل امپراتوری عثمانی از قبیل، عربها؛ یونانیها؛ بلغارها و ارمنیها هم بود. در نهایت و با توجه به برخورد انفعالی عثمانیها، نسبت به جدا شدن سرزمینهای عربی حاشیه خلیج فارس از دست آنها، کشورهای عرب تحت تسلط امپراتوری عثمانی، بخصوص کویت؛ عراق و عربستان از دست عثمانیها خارج شده و قدرت استعماری بریتانیا، جانشین آنها در این مناطق شد. علل این فعل و انفعالات موضوع این مقاله است.
۳.
جاده دریایی ابریشم، به مدت ۱۷۰۰ سال ( 100 ق.م.- 1600 م.) بزرگترین شبکه بازرگانی دنیا بود. با توجه به مشکلات متعددی که در مسیر بَری (خشکی) این جاده رخ میداد؛ مسیر دریایی، دلیل مهمی برای توجه بازرگانان به دادوستد کالاهایشان بشمار میرفت. هر چند این مسیر ناشناخته و طولانی بود و امکان وقوع خطرات متعددی را بهمراه داشت؛ اما در موارد عمده یی مسیر دریایی بر مسیر خشکی، برتری قابل توجهی می یافت. مهمترین کسانی که در بسط و رونق این مسیر نقش داشتند، بازرگانان و دولتهای ایران و چین بودند. بررسی منابع تاریخی نشان میدهد، کشتیهای ایران، بین هند و چین در حال تردد بودند و بنادر مهمی، مانند «کانتون»و «چانگژو »در چین و سیراف؛ اُبُلِّه؛ بصره )قرون دوم و سوم هجری(؛ هرمز و کیش )قرن هشتم هجری( در ایران که در زمان خود از مهمترین بنادر بشمار می آمدند، یادگاری از جاده ابریشم هستند. این مسیر دریایی، رونق خود را تقریباً تا اواخر دوره صفوی حفظ کرد؛ ولی بتدریج با تغییر اوضاع سیاسی و اقتصادی جهان، این راه ها نیز رونق اولیه خود را از دست داده و به فراموشی سپرده شدند. در پژوهش حاضر بیشترین تأکید، بر روابط دریایی از خلیج فارس تا دریای چین است که این روابط تا آغاز دوره مغول بررسی می شود. روش تهیه نوشتار به شیوه تحلیلی- توصیفی و با تکیه بر منابع تاریخی است.
۴.
خلیج فارس، بعنوان دریایی آزاد نقش مهمی در طول تاریخ ایران داشته است. اهمیت جغرافیایی خاص خلیج فارس به آن نقشی مهمتر از یک خلیج و دریای آزاد داده و سبب شده است که در دوران تاریخی، توجه ویژه یی بدان شود. همچنین خلیج فارس، بعنوان شاهراه ارتباط دریایی در جنوب ایران، عامل مهمی در رونق و شکوفایی بسیاری از تمدنها محسوب میشده است. در این مقاله، پیشینه نام خلیج فارس در منابع مربوط به ایران باستان و متون تاریخی و جغرافیایی پس از اسلام؛ چگونگی حضور اولین نژادها در سواحل خلیج فارس؛ بررسی اهمیت خلیج فارس در هر یک از دور های تاریخی ایران باستان؛ نحوه تسلط هر یک از دولتهای ایران باستان بر خلیج فارس و رقابت خلیج فارس و دریای سرخ بر سر تجارت، مورد بررسی قرار میگیرد. کشف راه دریایی و کنترل تجارت خلیج فارس، مهمترین هدف حکومتهای ساحلی آن بوده است.
۵.
بندر بوشهر در دوره قاجار، بعنوان معتبرترین بندر تجاری ایران، دارای موقعیت سیاسی؛ تجاری و فرهنگی برجسته یی بود. نقش مهم و تجاری بندر بوشهر در ارتباط متقابل با موقعیت اقتصادی؛ سیاسی و اهمیت راهبردی خلیج فارس در قرن هجدهم و نوزدهم میلادی تبیین میشود. موقعیت منحصر بفرد خلیج فارس در میان کشورهای شرق و غرب و همچنین رقابتهای استعماری کشورهای بزرگ، همواره سبب شده است که دولتهای استعماری در جهت تثبیت منافع خویش، قدرت خود را بر بندر بوشهر تحمیل کنند. این مقاله به بررسی تجارت بوشهر و وضعیت گمرک و شبکه ارتباطی بندر بوشهر در دوره قاجار اشاره میکند. براساس نتایج این مقاله، واردات کالا در بندر بوشهر در دوره قاجار بر صادرات اولویت داشته و بیشتر شامل واردات کالاهای صنعتی بوده و مهمترین طرف تجاری ایران در این دوره، کشور انگلستان بوده است.
۶.
با فروپاشی دولت متمرکز نادرشاه افشار در جامعه آشفته ایران در نیمه دوم قرن دوازدهم ه .ق.، تأمین امنیت مناطق مختلف، اغلب بوسیله قدرتهای محلی از قبیل رهبران ایلات، حاکمان شهرها و رؤسای کانونهای قدرت محلی که معمولاً شالوده عشیر هیی و خاندانی داشتند، تأمین میشد؛ از اینرو، مقاله حاضر به این پرسش که: «کانونهای قدرت محلی در مواجه با مدعیان سلطنت، چگونه و با توسل به کدام راهکارها امنیت منطقه را تأمین میکردند؟ » پاسخ میدهد. پژوهش حاضر، با استفاده از روش تحقیق تاریخی و شیوه جمع آوری داده های کتابخانه یی از منابع دست اول تاریخی، به تحلیل و تفسیر ویژگیها و تأثیرات کانونهای قدرت محلی بر تأمین امنیت مناطق مختلف سواحل خلیج فارس، در دوره کریم خان زند میپردازد. برخی از عواملی که میتوانند در تحلیل این پرسش مورد بررسی قرار گیرند، عبارتنداز: ساختار قدرت کانونهای محلی، رقابتها و توطئه های مختلف برپایه منافع فردی و جمعی درون خاندانی- محلی و یورش مداوم مدعیان سلطنت؛ (این عامل بنوبه خود، منجر به بروز بحرانهای محلی و عجز رؤسای منطقه در مقابله با مدعیان مختلف سلطنت شد). این عوامل زمینه همکاری و اتحاد کانونهای قدرت محلی را، بویژه در سواحل خلیج فارس، با کریم خان زند مهیا کرد.
۷.
کتا بشناسی و شناسایی دقیق منابع، اولین گام برای پژوهش در هر رشته و موضوع است. بدون اشراف به منابع و مراجع، نمیتوان به هیچ تحقیقی دست زد. درباره کتابشناسی خلیج فارس، منابع چندی موجود است؛ اما با توجه به میزان استقبال جامعه علمی و حتی مردم عادی، نسبت به مسائل خلیج فارس از طرفی و ضرورت مطالعه این آبراه از طرف دیگر، به انضمام گستردگی موضوع، هنوز جای زیادی برای معرفی و نقد و بررسی منابع آنجا وجود دارد. این مقاله، به معرفی و نقدی نه چندان مفصل، درباره یکی از قدیمیترین منابع مکتوب و مهم خلیج فارس در عصر حاضر؛ یعنی فارسنامه ناصری، اثر حسینی فسایی (تألیف اوایل قرن چهاردهم هجری قمری) میپردازد؛ اثری که آنرا در عصر جدید، نقطه انتقال دانش قدیم به روشهای علمی تحقیق، در مطالعات مربوط به خلیج فارس دانسته اند. بنابرین، مقدمه؛ زندگینامه کوتاه مؤلف؛ آثار حسینی فسایی؛ ساختار کتاب؛ جایگاه و اهمیت فارسنامه ناصری در مطالعات خلیج فار س شناسی که در واقع، نتیجه پژوهش را نشان داده، قسمتهای مختلف این نوشتار را تشکیل داده اند. روش تحقیق توصیفی و پژوهش بشیوه مطالعات کتابخانه یی انجام شده است.
