محمود ارژمند

این مقاله با هدف تأملی بر موضوع «هنر زمینه ساز» و در جست وجوی ریشه هایی که با اصول هنر و مآثر هنری دینی و اسلامی تناسب بیابد، بحث «زمینه سازی» در دکترین مهدویت را بررسی می کند. سپس در بستر آن، بحث «هنر زمینه ساز» را با تأکید بر مفردات این تعبیر و سپس ترکیب مذکور، به بحث می گذارد. در بحث از هنر به دو شیوه نگاه به هنر در حوزه مباحث نظری می پردازیم. از سویی هنرِ مبتنی بر اراده و اختیار هنرمند و از سوی دیگر هنرِ مبتنی بر شهود و بی اختیاری هنرمند را مطرح و سپس بحث «هنر زمینه ساز» را در بستر این دو نگاه بررسی کنیم. و در نهایت با استفاده از مباحث اندیشمندان حوزه هنر دینی و اسلامی، یکی از آن ها را با حوزه دین و مآثر هنری و دینیِ فرهنگ و تمدن اسلامی متناسب تر دانسته، مبتنی بر آن، هنر دینی منتظر را مورد بحث قرار می دهیم و گفتنی است در این تعبیر «هنر منتظر» را از «هنر زمینه ساز» دقیق تر و صحیح تر می دانیم. در این مقاله می کوشیم به اشکال هایی که ممکن است در پذیرش این شیوه نگاه در رویارویی با روش های متعارف تبلیغ، برنامه ریزی یا برگزاری همایش ها (یا جشنواره ها) ایجاد شود، پاسخ دهیم.

امروزه برنامه و روشی که در عین حفظ منابع طبیعی، نیاز نسل های کنونی و آینده اجتماع را به صورتی مستمر تأمین کند، پایدار محسوب می شود. نظام وقف در تاریخ جوامع اسلامی نمونه ای از برنامه ریزی پایدار را در سنتی هزار ساله نشان می دهد. با مطالعه تاریخ این جوامع، مجموعه بناهایی را می توان یافت که به دلیل اجرای سنت وقف 1، پایداری طولانی تری از بناهای دیگر داشته اند و همچنان با کاربری اولیه خود ادامه حیات می دهند؛ بدین صورت که بخشی از درآمد موقوفات صرف حفظ بنا و بخشی نیز صرف مستمری طلاب و مدرسین و عوامل مدرسه می شود. بررسی و تحلیل فضاهای این مدارس نشان می دهد که کالبد بناها نیز پاسخگوی این نیازهای چندگونه بوده اند. بنابراین می توان تأثیرات وقف را در مدارس، به دو دسته تقسیم کرد: دسته نخست، آنهایی هستند که جنبه کالبدی ندارند؛ و دسته دوم، آنهایی که مستقیماً با سیمای فیزیکی و کالبدی مدارس مرتبط اند. در این مقاله با مطالعه و بررسی وقف نامه ها و سفرنامه ها و تحلیل فضای معماری مدارس، تأثیرات وقف بر برنامه آموزشی و کالبدی مدارس دوره صفوی، و در نهایت تأثیرات آن به عنوان یک عامل در پایداری مدارس این دوره بیان می شود.

امروزه برخی از صاحب نظران با تأکید بر لزوم پذیرش نگاه غربی از سوی فرهنگ ها، «هویت و اصالت بومی» را به حاشیه رانده اند. این نگاه به بی ارزش شدن ارزش های فرهنگی و تاریخی و به وجودآمدن مسئله اصالت به ویژه در ایران زمین شده است. در ایران معاصر تقابل سنت با مدرنیته ایرانی، به عنوان یک بحران نظری هنوز هم پابرجاست. آنچه در ایران حضور خاصی داشته است، تفکر خاص مشرق زمین است که جریان فلسفه یونانی (افلاطونی)، حکمت ایران باستان و آموزههای اصیل اسلامی را پیوند داده و از دل آن، فلسفه نور و ظلمت خویش (فلسفه اشراق) را ارائه کرده است. از آن زمان تاکنون ، متفکران بسیاری به شرح و بسط آرای آن ها پرداخته اند که در این میان «هانری کربن» جایگاهی ویژه داشته است. هدف پژوهش حاضر بررسی مفهوم اصالت از دیدگاه هانری کُربن در معماری و نحوه بروز آن است. پژوهش حاضر به بررسی مفهوم اصالت و مفاهیم وابسته با آن در معماری از دیدگاه کُربن پرداخته است. روش تحقیق در مرحله تدوین چارچوب مفهومی «توصیفی- تحلیلی» و در تبیین آرا و اندیشه هانری کُربن در این رابطه، روش «تحلیل محتوا» و «استدلال منطقی» بوده است. براین اساس، با روش فیش برداری و کتابخانه ای اعم آثار کُربن و برخی شارحان اندیشه وی تحلیل و ارزیابی محتوایی شده اند. با دسته بندی بحث به الف) مسئله اصالت در اندیشه کُربن و ب) هنر و معماری در اندیشه کُربن، در جمع بندی، نگاه کُربن به معماری را حلقه گمشده مبانی نظریِ کنونی برای فهم گذشته و نگاهی درخور برای تشریح آن دانسته شده است.

نخستین حصار شهر تهران و چهار دروازه آن در دوره شاه تهماسب صفوی بنا شده اند. در دوره های بعدی، یک دروازه در زمان افغان ها به این حصار اضافه شد و یک دروازه دیگر هم به دوره قاجار تعلق دارد. معمولاً این دروازه ها به دلیل شباهت اسمی، با دروازه های حصار ساخته شده در دوره ناصرالدین شاه یکسان انگاشته می شوند؛ حال آن که لازم است با دقت در منابع گوناگون، نقشه های تاریخی شهر تهران و نیز نوع و تاریخ تهیه تصاویر مختلف، دروازه های حصار نخست را شناسایی کرد و جداگانه به بررسی آنها پرداخت. هر چند این منابع اطلاعاتی کلی از دروازه ها در اختیار قرار می دهند، اما در این مقاله با استفاده از نتایج حاصل از سامان دهی آنها، به صورت مستقل به دروازه های حصار تهماسبی پرداخته شده است. به این ترتیب، مشخصه های ویژه این دروازه ها که به دلیل فاصله زمانی ساخت شان با یکدیگر تفاوت هایی نیز داشته اند، مورد تأکید قرار گرفته و امکان بازشناسی آنها از دروازه های حصار دوم فراهم آمده است. مشخصه های عمومیِ به کار رفته در دروازه های حصار تهماسبی با توجه به عناصر اصلی و مشترکات بین آنها مشخص گشته و در قالب الگویی کلی که بر اساس تصاویر برجای مانده، با نرم افزارهای رایانه ای شبیه سازی شده بیان گردیده است. این الگوی پیشنهادی در واقع نمونه ای است از فرم کلی دروازه، که عناصر به کار رفته در آن و نحوه ترکیب آنها در بیشتر دروازه های این حصار وجود داشته است.

در تفکرات براندی مفهوم اصالت در دو وجه یعنی «1. اصالت هنرشناسانه» و «2. اصالت تاریخی» اثر معماری دیده می شود که این دو اصالت به هم مرتبطند؛ به این معنا که هنرمند بخشی از جامعه بوده و با زمان خود مرتبط است که مشخصه آن شرایط خاص فرهنگی سیاسی و اجتماعی اقتصادی آن است. اگر نظریه براندی درباره اصالت هنر در بستری جامع تر درنظر گرفته شود، می توان معماری را به مفهوم کلی تر از صرف فعالیت خلاق معمار یعنی به مفهوم وسیع اصالت به عنوان بیان شاخصه های فرهنگی و زیست محیطی (طبیعی) توصیف کرد. دراینجا سوال این است براساس نظریه اصالت براندی، مفهوم اصیل کاربست طبیعت در معماری بومی (دراینجا بعنوان موردپژوهی: ایران) چیست؟ روش تحقیق مقاله حاضر «توصیفی- تحلیلی» و روش «استدلال منطقی» است که از خوانش «هرمنوتیک» برای ارزیابی مفهوم اصالت طبیعت در معماری بومی استفاده شده است. یافته های تحقیق نشان می دهد که طبیعت گرایی بعنوان «ذات معماری بومی» درنظرگرفته شده و با تحلیل های صورت گرفته در این پژوهش در ارتباط با بررسی میزان عناصر طبیعت (نور، آب و فضای سبز) کاملاً مشخص شد که این بناها در ارتباط کامل با طبیعت طراحی شده و استفاده از عناصر طبیعت، بومی و محلی به همراه نکات دقیق و ظریف نحوه اجرای آن ها بیانگر همخوانی و انطباق کامل معماری با طبیعت اطراف آن است.

قلعه دختر فیروزآباد با عملکردهای کاخ و قلعه به عنوان بنایی ارزشمند از اواخر دوره اشکانی و مظهر تجلی خلاقیت های معمارانه ای است که در طول سالیان گذشته الگوی بناهای عظیمی شده است. بنابراین باید به عنوان سند تکامل تاریخ معماری ایران به درستی شناخته شود که در این مقاله به نقد ساختارگرایانه آن پرداخته خواهد شد. پرسش های جهت دهنده تحقیق پیرامون تحلیل و یافتن نسبت رابطه و کشف راهکارهای معمارانه به کار رفته برای هماهنگ سازی کارکردهای دوگانه کاخ و قلعه و نیز نمایان سازی خلاقیت های فضایی موجود در معماری آن شکل می گیرد. در جهت پاسخگویی به این پرسش ها، به توصیف و تکمیل اطلاعات موجود از بنا به عنوان پایه تحلیل های اصول فضایی حاکم بر قلعه دختر پرداخته می شود که نتیجه آن ها در قالب ارائه الگوها و نمودارهای فضایی بیان گردیده است و منتج به وضوح غلبه کارکرد قلعه بر کاخ در طراحی خواهد شد. با قرار دادن این نتایج در کنار قیاس با بناهای دوره های زمانی متأخر و متقدم تر، ریشه یابی برخی از اساسی ترین الگوهای معماری ایران حاصل می شود که از مهم ترین اهداف شکل گیری پژوهش حاضر است. آشنایی با شیوه های معمارانه هماهنگ سازی عملکردهای گوناگون، هدف بنیادین دیگری است که کوشش شده است از طریق روش کیفی و با ابزار مطالعات کتابخانه ای، مشاهدات میدانی و تحلیل های معماری محقق شود. در نهایت ریشه یابی برخی الگوهای سازمان دهی فضایی ماندگاری چون روابط فضایی ایوان و گنبدخانه در بنای قلعه دختر شناسایی شد. 

انتقال مفاهیم اصلی هر علمی - که در حوزه فرهنگی خاصی پدید آمده - به سایر حوزه های فرهنگی به صورتی که در این انتقال تغییر معنایی صورت نگیرد، از معضلات ترجمه های علمی است. این مقاله ضمن بررسی این مسئله و توجه به آنچه که حوزه های فرهنگی را نسبت به هم متفاوت می نماید، می کوشد این بحث را در حوزه «دانش حفاظت ابنیه» بررسی کند و چند واژه ترجمه شده به فارسی را در حوزه این دانش مورد توجه قرار دهد. مقاله با رجوع به حوزه فرهنگ اسلامی توضیح می دهد که هر واژه باید ابتدا در بستر فرهنگی مبدأ خود شناخته شود و سپس با شناخت بستر فرهنگی مقصد و کاربرد آن که اغلب در ادبیات هر حوزه فرهنگی ظاهر می شود، واژه متناسب جستجو شود. آنگاه با این مقدمه دو واژه بسیار پرکاربرد restoration و repair در حوزه دانش مرمت ابنیه تجزیه و تحلیل شده و در نهایت، واژه «تعمیر» بجای واژه «مرمت» صحیح تر دانسته شده است؛ چون واژه «مرمت» ناظر به شأن «شیئی» (کالبدی) ابنیه است و حال آنکه واژه «تعمیر» هر دو شأن «شیئی» (کالبدی) و «غیرشیئی» (انفسی) را دربر می گیرد و از این لحاظ با مبانی فرهنگی مقصد همخوان تر است. لذا توصیه می شود که در توضیح و تفسیر آنها، این ملاحظات و تأکید بر انعکاس فرهنگی مفاهیم در فرهنگ مقصد مورد اشاره قرار گیرد و حتی الامکان رعایت شود.

ادیان اسلام و یهود در سرزمین های ظهور کردند که دارای بسترهای فرهنگی، اجتماعی و جغرافیایی بوده است. این ادیان برای همراه کردن پیروان و سهولت پذیرش مردم، هر آنچه از این بسترها برآمده بود را به کل مردود ندانستند، بلکه با برخی از آن ها که منافاتی با دین جدید نداشت همراه شدند و حتی به مرور از آن ها تاثیراتی پذیرفتند. مکان های دینی ادیان نیز به تدریج تحت تاثیر بسترهای نامبرده شکل گرفتند. هدف پژوهش حاضر، مطالعه تطبیقی تاثیر بسترهای فرهنگی، اجتماعی و جغرافیایی سرزمین پیدایش ادیان اسلام و یهود، بر شکل گیری نخستین مکان های دینی آنان بوده است. پرسش این است که بسترهای فرهنگی، اجتماعی و جغرافیایی موجود در سرزمین پیدایش ادیان اسلام و یهود چه تاثیری بر شکل گیری نخستین مکان های دینی آن سرزمین داشته است؟ پژوهش از لحاظ راهبرد کیفی و از نظر ماهیت و روش تفسیری-تحلیلی است که با مطالعه و تحلیلی تطبیقی، تاثیر این بسترها را بر شکل گیری نخستین مکان های دینی ادیان اسلام و یهود جستجو کرده است. نمونه مورد مطالعه، نخستین مکان های دینی در دین اسلام یعنی کعبه، مسجد مدینه و نخستین مساجد اسلامی و در دین یهود یعنی خیمه عهد، معبد اورشلیم و کنیسه های نخستین بوده است. پژوهش بسترهای فرهنگی، اجتماعی و جغرافیایی را به عنوان سطوح تبیین و تطبیقِ این مطالعه تطبیقی برگزیده است و نخست این بسترها را در سرزمین های پیدایش ادیان اسلام و یهود جستجو کرده و سپس به بررسی تاثیر آن ها بر شکل گیری نخستین مکان های دینی در دو دین نامبرده پرداخته است. نتایج پژوهش ضمن تاکید بر اشتراک تاثیرپذیری نخستین مکان های دینیِ ادیان اسلام و یهود از بسترهای نامبرده موجود در سرزمین پیدایش آنان و تحلیل چگونگی این تاثیر، تحلیلی تطبیقی از تاثیر این بسترها بر شکل گیری نخستین مکان های دینی در ادیان منتخب ارائه داده است.