آزیتا میرزایی

خراسان، علاوه بر اهمیت جغرافیایِ سیاسی، به عنوان کانون شکل گیری حکومت اشکانیان و سپس حضور مقتدر ساسانیان همراه با توسعه و حفظ قلمرو از تهاجمات اقوام شرقی، از اهمیت زیادی در دوران تاریخی برخوردار بوده است. بررسی های باستان شناختی در بخش میانی گذرگاه کپه داغ- آلاداغ در شمال خراسان منجر به شناسایی محوطه های گوناگونی از دو دوره اشکانی و ساسانی شد. در میان تپه ها و محوطه های بررسی شده، شانزده ساختار معماری در قالب «تپه قلعه» و «قلعه» شناسایی شدند. شناخت کارکرد و نقش اجتماعی این قلعه ها در بستر تاریخی خود می تواند بر طرف کننده برخی از ابهامات تاریخی باشند؛ در نتیجه در این مقاله با طرح پرسش هایی چون: معماری قلعه سازی در دوران اشکانی و ساسانی چگونه بوده است؟ چگونه می توان براساس ویژگی های معماری و یافته های فرهنگی، گاهنگاری نسبی برای قلعه ها ارائه داد؟ قلعه ها را براساس ویژگی های جغرافیایی و معماری به چند دسته می توان گروه بندی کرد؟ فرم و شکل قلعه ها تأثیری در نقش کارکردی آن ها داشته است؟ محدوده جغرافیایی مورد مطالعه در بستر تاریخی اشکانی و ساسانی از چه جایگاه سیاسی و اجتماعی در ساختار حکومتی برخوردار بوده است؟ سعی شده به این پرسش ها پاسخ داده شود. در این پژوهش ابتدا با روش های میدانی اطلاعات گردآوری و سپس با استفاده از روش استدلال عقلانی-قیاسی به پردازش و تحلیل اطلاعات پرداخته می شود. ݣݣمهم ترین نتایج این پژوهش تشخیص ویژگی ها، تفاوت ها و شباهت های معماری قلعه ها با یکدیگر و سپس مقایسه آن ها با دیگر نمونه های مشابه در داخل و خارج از مرزهای ایران بود که منجر به شناخت بیشتر درخصوص سبک های قلعه سازی و گروه بندی آن ها در این منطقه گردید. در این پژوهش، علاوه بر شناسایی قلعه ها و شناخت ویژگی های معماری آن ها، با بهره مندی از علوم میان رشته ای چون: سنجش از راه دور، مطالعات زیست بوم و چگونگی پراکنش قلعه ها از یکدیگر، پیشنهاداتی درخصوص نقش سیاسی-اجتماعی محدوده مورد مطالعه به عنوان آخرین سرحد دسترسی به فلات مرکزی ایران ارائه می گردد.

حوضه رودخانه کُر در مرکز استان فارس، یکی از کانون های شکل گیری و رشد استقرارهای پیش ازتاریخ بوده است. در حاشیه جنوب شرقی این حوضه، دشت تخت جمشید قرار دارد که مکانی راهبردی در زمینه تبادلات فرهنگی-اقتصادی جوامع پیش ازتاریخی محسوب می شده و تداوم آن در دوران تاریخی به پیدایش شهرهای بزرگی مانند پارسه و استخر منجر می شود. یکی از محوطه های معروف پیش از تاریخ این محدوده، تل باکون است که مربوط به هزاره پنجم پیش ازمیلاد می شود و پس از آن با تغییر در سنت ساخت سفال از نخودی منقوش باکون به قرمز-نارنجی لپویی، محوطه های دیگری در این محدوده، مانند استقرارهای مجموعه جَلیان پدیدار می شوند. تصاویر هوایی قدیمی و گمانه زنی های اخیر در برخی از این محوطه ها نشان می دهند که این محدوده در اوایل هزاره چهارم پیش ازمیلاد مسکونی بوده است؛ چنان که با کاوش و گمانه زنی در محوطه جَلیان 1، شواهدی از سفال، معماری، تدفین و یافته هایی دیگر مانند ابزارسنگی از دوره لپویی به دست آمده است. در این کاوش که در سال 1398 ه .ش.، صورت گرفت، بقایای لایه های استقراری دوره لپویی در عمق نیم تا 5/2 متری محوطه شناسایی شد. علاوه بر این پدیدار هایی مانند دیوار خشتی قطور به عرض بیش از یک متر که تاکنون مشابه آن یافت نشده بود و نیز تدفین جنینی به دست آمده که اطلاعات بیشتری از دوره لپویی را ارائه می دهند؛ همچنین با بررسی و مقایسه سفال های این محوطه در دو گروه ظریف و معمولی لپویی، فهم دقیق تری از فرآیند تولید سفال و گاه نگاری نسبی محوطه های هزاره چهارم پیش ازمیلاد، حوضه رودخانه کُر و سرزمین های همجوار به دست آمده است. نتایج حاصل از کاوش محوطه جلیان و شناسایی دو محوطه دیگر نشان می دهد که در تحلیل الگوهای استقراری پیشین باید بازنگری های اساسی صورت پذیرد. بسیاری از استقرارهای دوره لپویی مانند مجموعه جلیان (محوطه های 1، 2 و 3) در زیر انباشت های طبیعی دشت مدفون و ناپدید شده اند که با این وصف، آمار محوطه ها و درنتیجه تفسیرهای منسوب به آن، مانند تغییر در شیوه زندگی به کوچ نشینی در این دوره را به چالش می کشد.

تمرکز فعالیت ها و کاوش های انجام شده در محوطه های عصر آهن ایران در یک -چهارم شمال غربی ایران است. جایی که غرب، شمال غرب، شمال مرکز و نیمه غربی باریکه ساحلی دریای مازندران را شامل می شود. نکته مهم آنجا است که مبنای گاه نگاری عصر آهن در ایران نیز براساس کاوش چند محوطه در بخش کوچکی از شمال غرب و تعمیم آن به تمام ایران است. به این ترتیب با نگاهی به فعالیت های باستان شناسی عصر آهن مشاهده می کنیم نیمه شرقی ایران و به ویژه شمال شرق بسیار ناشناخته است. شمال شرقی ایران از دیرباز محل ورود اقوام کوچ روی استپ های شمالی آسیا به مناطق داخلی فلات ایران بوده است. قدیمی ترین اقوامی که براساس منابع نوشتاری به فلات ایران وارد شده اند، اقوام موسوم به «هندوایرانی» یا «آریایی» هستند که از استپ های شمال آسیا به سمت جنوب آمده و در سرزمین گسترده ای از کوه های پامیر تا آناتولی پراکنده شدند. بسیاری از پژوهشگران حرکت تدریجی این اقوام را از هزاره دوم پیش ازمیلاد می دانند. دوره ای که تقریباً با عصر آهن در منطقه هم زمان است. ولی عملاً دانسته های ما از عصر آهن شمال شرقی ایران که امروزه تمام استان خراسان شمالی و بخش های شمالی استان خراسان رضوی را شامل می شود، ناچیز است. در این پژوهش تلاش می شود براساس جدیدترین پژوهش ها تصویری از عصر آهن بخشی از شمال شرقی ایران، با تأکید بر حوضه بالایی اترک، ارائه شود. براساس بررسی و شناسایی انجام شده در این حوضه، عصر آهن حوضه بالایی اترک جزو فرهنگ یاز 1 است.