محسن مدیر شانه چی

مشهد، مرکز ایالت خراسان، نقشی بارز در مبارزات ضد استبدادی ایرانیان، که به انقلاب مشروطه منجر شد، ایفا کرده است و برخی نویسندگان، با اتکا به همین سابقه مبارزاتی، برای این شهر نقشی پیشروانه و الهام بخش در روند پیروزی انقلاب مشروطه قائل شده اند. با پیروزی انقلاب، و به رغم مبارزات آزادی خواهان، فضای مشهد اختناق آلود و پرتنش شد و مشروطه خواهان در رسیدن به آرمان های خویش توفیق چندانی نیافتند. بسیاری از آزادی خواهان مشهد دست گیر، زندانی، و تبعید شدند و مشروطه و مشروطه خواهی در این شهر منزوی و سرکوب شد. هدف در این پژوهش پاسخ به «چرایی شکل گیری آشوب های مشهد، سیطره هواداران استبداد، و انزوای مشروطه و مشروطه خواهان در این شهر» است. برای پاسخ به این پرسش ها بر فرضیه «نقش و دخالت روسیه تزاری در مشهد» تمرکز شده است.

در این پژوهش جنبه کمتر شناخته شده حیات ملک الشعرا  محمد تقی بهار در قلمرو سیاست و تحزب، بررسی و صرفاً به زندگی سیاسی و حزبی او و آرا و اندیشه های وی در این زمینه پرداخته شده است. عضویت فعال و رهبری شاخص بهار در احزاب دموکرات عصر مشروطه، دموکرات ایران دهه بیست (به زعامت قوام السلطنه)، دو حزب کوچکتر آزادی (مربوط به قوام و ارسنجانی)، نمایندگی وی در ادوار سوم تا ششم و پانزدهم مجلس شورای ملی، وزارت فرهنگ او در کابینه ائتلافی احمد قوام و دیگر کنش های سیاسی و حزبی بهار، بررسی و نظریه سیاسی وی از خلال آرا و مواضع او تبیین شده است. بر این اساس، نظریه سیاسی بهار که چارچوب تئوریک این مقاله کشف و استنتاج آن است، واقع گرایی سیاسی و تمرکز توجه بر مصالح و منافع ملی بود که در هر دو عرصه اندیشه و عمل سیاسی وی تبلور می یافت.

در این مقاله، پس از طرح مسئله و توضیح جایگاه محوری خلیج فارس در میانه هارتلند جهان، از حضور تاریخی تمدن ها و دولت های ساحلی و خارجی در این منطقه سخن خواهیم گفت. حضور و نفوذ بیگانگان در خلیج فارس طیف گسترده ای از دول استعماری برّی و بحری اروپایی شامل پرتغال، هلند، انگلستان، روسیه تزاری، آلمان و عثمانی و سرانجام ایالات متحده را شامل می شود که سیر تاریخی حضور این قدرت ها در منطقه اجمالاً بیان خواهد شد. در ادامه به اختلافات و تنش های مرزی و زمینه ها و پیامدهای آنها از جمله جنگ ها و منازعات گسترده در منطقه خواهیم پرداخت و به مواردی از هر یک اشاره خواهیم کرد. شکل گیری انواع اتحادیه ها و شکل بندی های منطقه ای در خلیج فارس و جایگاه کانونی این منطقه در برخی اتحادیه ها و فورماسیون های بین المللی موضوع مبحث بعدی خواهد بود. ویژگی های خاص منطقه خلیج فارس در ابعاد و وجوه گوناگون موضوع دیگری است که به آن خواهیم پرداخت. این پژوهش در پی پاسخ به این پرسش است که راهبرد مقتضی و تامین کننده منافع ملی ایران در خلیج فارس در مواجهه با قدرت ها و بازیگران منطقه ای و فرا منطقه ای در این گستره چه می تواند باشد. بر این اساس در این مطالعه به طرح و تبیین این فرضیه خواهیم پرداخت که بهره گیری از مزایای نسبی و توانمندی های بالقوه ایران در چارچوب رویکردی مسالمت آمیز و صلح جویانه در تعاملات منطقه ای، به بازیابی جایگاه محوری و نقش هژمونیک تاریخی ایران در خلیج فارس می انجامد. روش تحقیق در پژوهش حاضر، توصیفی – تحلیلی و روش گردآوری داده ها، کتابخانه ای است.