محمدجواد اسکندرلو

بررسی آموزه های اساسی و بنیادین قرآنی  اسلامی از دیرباز مورد اهتمام پژوهشگران غیرمسلمان یا به تعبیر دیگر، مستشرقان بوده است. یکی از جدید ترین و مهم ترین آثار آنها در این زمینه «دائره المعارف قرآن لایدن» و یکی از  موضوع های اساسی قرآنی  اسلامی، بحث «حج» است. غالب مقالات مربوط به حج در این اثر، مربوط به خاورشناس انگلیسی، «جرالد هاوتینگ» است. وی تبیین مناسک حج و اماکن مربوط به این عمل را بنوعی با بحث خاستگاه قرآن و اسلام مرتبط ساخته است. اینکه این تبیین ها و برداشت های وی از موضوع حج، بر چه مبانی و پیش فرض هایی بنا گردیده، درخور نقد و بررسی است. به نظر می رسد مبانی نظری وی مبنی بر عدم وحیانیت قرآن، منشأ طبیعی داشتنِ دین و تطور و تکامل طبیعی دین توحیدی اسلام، منتج به برداشت های خلافِ نگاه اصیل اسلامی از ناحیه او شده است.با توصیف، تحلیل و بررسی آرا و ادعاهای «هاوتینگ» روشن می شود که به رغم وجود برخی نکات مثبت در تحقیقات وی، دیدگاه او در باب حج اسلامی، در بسیاری موارد صحیح نبوده و قابل نقد است. داشتن پیش فرضِ عدم وحیانیت قرآن، مبنای نظری تقدم بت پرستی بر یکتاپرستی، تطور و تکامل طبیعی دین در جوامع، در نتیجه، تشکیک در تطابق اشارات قرآنی به مناسک حج با اماکن و مناسک حج امروزی مسلمانان، پندار ناسازگاری آیات حج و... را می توان از موارد قابل نقد در موضوع حج برشمرد.

آیه پنجاه و چهارم سوره مائده که به آیه ارتداد نامبردار است، از مهم ترین و چالش برانگیزترین آیات میان مفسران فریقین است. درباره تفسیر و تعیین مصداق «قوم» در آیه «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا مَنْ یَرْتَدَّ مِنْکُمْ عَنْ دینِهِ فَسَوْفَ یَأْتِی اللَّهُ بِقَوْمٍ یُحِبُّهُمْ وَ یُحِبُّونَه ...»، مفسران اهل سنت غالباً ابوبکر، ابوموسی اشعری و انصار را معرفی کرده و مفسران شیعه، علی×، سلمان فارسی و یارانش و حضرت مهدی# و پیروانش را مصداق آیه شریفه دانسته اند. در مقاله پیش روی، دلایل هر یک از مفسران مذکور با روش توصیفی تحلیلی مورد نقد و بررسی قرار گرفته و در پایان، حضرت مهدی# و یارانش به عنوان مصداق أتمّ و أکمل آیه، قول مختار و نظریه برتر شناخته شده است. البته از آنجا که این قول از باب تطبیق است، شامل تمام مؤمنان و رزمندگانی که تا زمان ظهور آن حضرت، پدید آیند و واجد اوصاف مذکور در آیه باشند، نیز می شود. واژگان کلیدی

«خلق عظیم»، عنوانی است که تنها در حق پیامبر اسلام (ص) در آیه4 سوره نجم آمده است. از دیر باز، در میان عالمان دینی و قرآن پژوهان، اقوال مختلفی پیرامون عنوان مذکور ذکر شده است. مواردی، همچون: دین اسلام، قرآن، آداب قرآنی، اخلاق اجتماعی، مطلق اخلاق، صبر بر حق و سعه بذل در آن، ادب عظیم، دارای مکارم اخلاقی و ... از جمله آنها به شمار می آید. در این میان، یافته های توجه به اصول و قواعد تفسیری، نشانگر این است که تفسیر مطلق اخلاقی از «خلق عظیم»، در مقایسه با موارد دیگر، همچون دین و قرآن و ادب عظیم صحیحتر به نظر می رسد لکن تفسیر نو و دقیقتر از همه، احتمال اراده اخلاق فردی آن حضرت (غیر قابل توصیف) و مقام «عبودیت» است که حقیقت وجودی ایشان را برای اخذ پیام های الهی به نمایش می گذارد. در این نوشتار، سعی شده است با شیوه تحلیلی و توصیفی از طریق اقامه ادله مختلف، ادعای فوق طرح و تثبیت گردد.

پرسش از معناداری حیات انسان و راهکارهای نیل به آن، در حقیقت ریشه در مراتب وجود آدمی دارد و با تار و پود اسرار و پیچیدگی وجود آدمی درهم تنیده است. بر اساس سنّت نبوی و احادیث اسلامی در این پژوهش اثبات می گردد که زندگی حقیقی برای انسان در پرتو «زنده بودن قلب و دل او» حاصل می گردد و کافران محکوم به مرگ و هلاکت اند.با توجه به روایات اسلامی به منظور احیاء قلب آدمی، عوامل و راهکارهای معنادار سازی زندگی قابل استنباط و ارائه می باشد.عوامل و راهکارهای مذکور یا فردی هستند و یا اجتماعی، عوامل فردی به سه شاخه ی فکری-بینشی از قبیل خداشناسی، تصحیح بینش در مورد مرگ، ایده ی صبر و شکیبایی، عوامل ایمانی – گرایشی، مانند ایمان به خدا، توکّل، دعا، عوامل رفتاری همچون عمل صالح، عدم بستگی به دنیا، رعایت اصل تدریجی و عوامل فرهنگی-اجتماعی مانند مثبت اندیشی و خویش بینی نسبت به دیگران، گذشت از خطاهای دیگران، گشاده رویی و وحدت کلمه تقسیم می شوند.در این میان آنچه که به زندگی معنا و مفهوم می بخشد و شور و نشاط لازم برای پاک سازی «زمین» و به سامان رساندن «زمینه» برای احیای ارزش های اصلی خداجویانه می شود، پدیده ی «انتظار» است.بر پایه ی این انتظار مقدس و بر اساس تحقق بخشیدن به راهکارهای مذکور می توان به زندگی معنادار و حیات طیبه و اصل گردید.

قرآن کریم به عنوان تنها متن وحیانی بدون تغییر، حقیقت را در قالب واقعیت با هدف فهم، به اجمال بیان داشته است و عقل انسان به عنوان مهم ترین حجت فهم، درگیر کاوش در کشف لایه های معنایی آن شده است. واقعیت قرآن در قالب زبان بشری تحقق یافته است و خالق آن بر اساس حکمت مطلق خود، از تمام فضای زبانِ انتخاب شده بشری در جهت انتقال مفاهیم استفاده نموده است. لذا مهم ترین مبنای فهم دقیق، بررسی و درک دقیق لفظ است. در دوران معاصر تحقیقات وسیعی با رویکردهای نشانه شناسانه در دو حوزه معناشناسی و کاربردشناسی انجام شده است. یکی از زیرمجموعه های معناشناسی، معناشناسی تاریخی واژگان است. بررسی تغییرات معنایی واژگان در گذر زمان با توجه به ویژگی های زبان بشری از مفاهیمی است که مفاهیم واژگان را تحت تأثیر قرار می دهد. دگرگونی های فرهنگی در بستر زمان و ایجاد انقلاب ها، تغییر مفاهیم در بستر تاریخ، باعث دگردیسی معناشناختی واژگان می شود.

متهم ساختن پیامبر اکرم به اتهامات واهی و بی اساس، از جمله اشکالات و شبهاتی است که خاور شناسان یا دگر اندیشانی همچون دکتر سها-در کتاب نقد قرآن- بر دامن پاک و پیراسته ی رسول مکرم اسلام وارد ساخته اند. پاسخ دهی به این گونه شبهات از ضروریات پژهشی هر عصر و دورانی است. در این مقاله از سه منظر تفسیری، تاریخی و فقهی، با روش توصیفی-تحلیلی و بدون برخورداری از پیشینه ی اختصاصی، با ارائه ی تبیین روشنی از مفهوم و اسباب بردگی، به اتهام دکتر سها بر رسول خدا (برده گیری به منظور شهوت رانی) از طریق ارائه ی راهکار و شیوه ی مشروع برده گیری پاسخ داده شده که عبارت است از: سلب آزادی عمل از دشمنان دین و محاربان جامعه اسلامی، کشاندن آنان به درون جامعه ی اسلامی، وادار نمودن آنان را به زندگی در زیّ بردگی تا تربیت دینی بیابند و به تدریج آزاد گردند؛ لغو شدن برده گیری از طریق قلدری و ولایت و منحصر شدن سبب آن در غلبه ی جنگی، آن هم در جنگ مسلمانان با کفار، بعد از اتمام حجت و پذیرفته نشدن پیشنهاد جزیه و معاهده؛ مشروط شدن جواز وطی به استبراء

بحث از مصدر قرآن کریم سابقه ای دیرینه دارد، چنان که تمام قرآن پژوهان مسلمان معتقد به وحیانی و الهی بودن قرآن هستند. با این حال بسیاری از خاورشناسان خاستگاه آیات و سوره های قرآن را وحیانی نمی دانند، بلکه متأثر از فرهنگ زمانه و برگرفته از کتب آسمانی پیشین یا مصادر شفاهی می پندارند. مقاله پیش رو با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی به نقد دیدگاه مستشرقانی از قبیل نولدکه، بروکلمان، ریچارد بل و لوکسنبرگ در این زمینه پرداخته و آن را با دیدگاه خاورشناس مثبت نگری به نام نویورت مقایسه کرده است. اشکال مشترک دیدگاه اکثر مستشرقان این است که به دلیل تشابهی که میان قرآن و مکتوبات یهودی مسیحی وجود دارد، بسیاری از معارف و قصص قرآن را برگرفته از این متون و مکتوبات می دانند. در این پژوهش همچنین دیدگاه مشهور مستشرقان از طریق رویکرد روش شناختی و زبان شناختی آنجلیکا نویورت در کانون نقد و بررسی قرار گرفته و روشن شده که او با استفاده از روش تاریخی- انتقادی و فیلولوژی و نیز روش های نقادی کتاب مقدس، در تبیین دیدگاه و خوانش جدید از قرآن کوشیده و بر اساس پذیرش اصالت قرآن به نتایج مهمی دست یافته است.

از جمله تحقیقات مؤثر در زمینه شأن نزول و فقه، بررسی تأثیر شأن نزول آیات قرآن در برداشت های فقهی است. نگارنده در این مقاله به دنبال آن است که به بررسی تأثیر شأن نزول در برداشت های فقهی در محدوده آیات ازدواج از دیدگاه فریقین بپردازد.  شأن نزول می تواند مصادیق احکام کلی در آیات را مشخص نماید. از جمله تأثیرات شأن نزول در برداشت های فقهی عبارت است از: درک تناسب میان احکام موجود در آیات قرآن، تبیین علل، فلسفه احکام الهی، تبیین واژگان مبهم در آیه، محدود کردن معنای آیه به گروه یا زمانی خاص.  

 آیه 11 سوره رعد، آشکارا درباره سنت تغییر بحث کرده و اهمیت ویژه آن، ازاین جهت است که سرنوشت انسان بر مبنای اراده شخصی خویش در مسیر سعادت یا شقاوت را بیان می کند. پژوهش پیش رو، نشان می دهد که مفسران فریقین، دو رویکرد درباره این نوع تغییر مطرح کرده اند: یکی رویکرد اعمّی که مراد از «ما» ی موصوله در «ما بقوم» را اعم از «نعمت» و «نقمت» گرفته اند. هدف از نگارش این مقاله اثبات همین رویکرد است. دوم رویکرد «اختصاصی» مانند دیدگاه علامه طباطبایی که «ما» ی موصوله را به نعمت اختصاص داده اند. در این پژوهش، دیدگاه دوم با روش توصیفی-تحلیلی نقد شده و این نتایج  به اثبات رسیده است. نگاه جامع به همه آیات قرآن، خلاف دیدگاه علامه طباطبایی را اثبات می کند؛ مبنی بر این که مراد از «ما بقوم» در آیه محل بحث، اعم از نعمت ها و نقمت هاست. در «سنت تغییر» مراد از تغییر، تغییرات درونی و واقعی انسان هاست که هر فردی می تواند از طریق پاک سازی روح و نفس خویش و توبه نصوح، این تغییر وضعیت را در خود ایجاد نماید.