دیان جانباز

ژئوپلیتیكی شدن تشیع پس از انقلاب اسلامی و در پی آن، گسترش نقش و عملكرد ایران در روابط بین الملل خاورمیانه، تشیع به یكی از عوامل مهم و تأثیرگذار دنیای ژئوپلیتیك تبدیل شد. تشكیل یك حكومت شیعی با رهبری علمای دینی در كشوری بزرگ و با اكثریت شیعه، هرگز درگذشته روی نداده بود. به این ترتیب، انقلاب ایران كانون توجه ای برای زنده كردن و رواج هویت دینی شیعیان و حتّی در نگاهی کلی تر، هویت دینی مسلمانان پدید آورد و موجب ظهور دولت ها و جنبش های شیعی در منطقه خاورمیانه گردید که در پی آن موازنه قدرت در این منطقه را دگرگون یا به عبارتی متحول ساخت که نتیجه آن افزایش قدرت و نفوذ شیعیان در تحولات منطقه است. براین اساس تبیین این تحولات در چارچوب ژئوپلیتیك شیعه، موضوع مورد بحث این مقاله است.

منطقه ژئوپلیتیک خزر پس از فروپاشی اتحاد شوروی، به عنوان کانون رقابت قدرت های ساحلی، منطقه ای و فرامنطقه ای بوده است. این منطقه در دو دهه گذشته، با توجه به واقعیت های ژئوپلیتیک منطقه، رژیم حقوقی خزر، موقعیت ژئوپلیتیک خزر در کانون حوزه های ژئوپلیتیک قفقاز، آسیای مرکزی و خاورمیانه، وابستگی قدرت های منطقه ای و فرامنطقه ای در خزر، نوع الگوی رفتاری دولت های ساحلی خزر در روابط سیاسی و اقتصادی با یکدیگر و دولت های فرامنطقه ای و به تبع همه اینها نوع ژئوپلیتیک حاکم بر منطقه، در نقش هارتلند جدید اوراسیا نقش آفرینی کرده است. در این رابطه، ویژگی های جغرافیایی هر کشور، جایگاه خاصی را برای آن کشور در خزر به وجود آورده است. روسیه یکی از این کشورهاست که به دنبال حفظ و گسترش منافع پیشین خود در منطقه خزر از یک سو برای گسترش نفوذ خود در کشورهای نواستقلال تلاش می کند؛ از سوی دیگر، به دنبال کنترل افزایش قدرت آمریکا در منطقه است. از این رو، پرسش این نوشتار آن است که ویژگی های ژئوپلیتیک منطقه خزر چه تأثیری بر تلاش روسیه برای بازگشت به سیاست های امپراتور ی جویانه گذشته داشته است؟ در پاسخ به این پرسش، فرض نوشتار آن است که روسیه به وسیله مؤلفه های پویای اقتصادی، سیاسی، امنیتی و زیست محیطی منطقه خزر در تلاش برای باقی ماندن به عنوان قدرتمند ترین بازیگر در منطقه بوده است. نویسندگان به روش تبیینی و آزمودن فرضیه به صورت ایجابی و با تکیه بر داده های کمی و آماری فرضیه اصلی را تبیین می کنند.

دریای خزر که روزی منطقه ای خفته در عرصه جغرافیای سیاسی و محل بازی بزرگ بود؛ پس از فروپاشی اتحاد شوروی بازی بزرگ جدیدی در آن رخ نمایانده است و به قدری اهمیت یافته که در دستور کار قدرت های بزرگ قرار گرفته و کانون توجه در سیاست بین الملل است. در واقع منطقه ژئوپلیتیک دریای خزر بعد از فروپاشی اتحاد شوروی به صورت منطقه ای فعال و دارای کارکرد خاص ظهور کرده است. به گونه ای که سیاست ها و تلاش های قدرت های بزرگ فرامنطقه ای برای تأمین منافع و تقویت موقعیت ژئواستراتژیک خود، راه را برای انتقال ایمن نفت وگاز از منابع دریای خزر هموار ساخته است. در این میان، وضعیت جغرافیایی منطقه، شرایط اقتصادی و سیاسی کشورهای حوزه دریای خزر، نوع ارتباط بین دولت های منطقه با قدرت های فرامنطقه ای، وجود کانون های بالقوه بحران در منطقه و همچنین روند تحولات امنیتی و سیاسی جهان از عامل های مؤثر بر تولید و عرضه نفت وگاز منطقه خزر به بازارهای مصرف هستند. مؤلفه هایی که سبب به کارگرفتن راهبرد های جدید از سوی بازیگران فرامنطقه ای برای رویارویی با روسیه و جمهوری اسلامی ایران در منطقه شده اند و منطقه خزر را به مرکز درگیری بین المللی و به عنوان یکی از مناطق پرالتهاب تبدیل کرده اند. فرضیه نوشتار آن است که امنیت هستی شناسانه در خزر به بهانه ای برای نفوذ راهبردی غرب از راه مداخله برای تأمین امنیت انرژی تبدیل شده است. از این رو، این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی و با استناد به آمار و اسناد این فرضیه را مورد آزمون قرار می دهد.

سیاست خارجی در مقام مهمترین نمود رفتار بینالمللی دولتها همواره عرصه تعامل میان نظریه و عمل بوده است. در این میان، تحلیل سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران از سوی منابع خارجی و داخلی تاکنون در چارچوب الگوهای سنتی تحلیل سیاست خارجی و یا بر مبنای مفروضههایی اثباتگرایانه و سودمندگرایانه حاکم بر عرصه مطالعات بینالمللی قرار داشته است؛ اما امروزه به جد میتوان مدعی شد که تحلیل واقعبینانهای از سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران ممکن نخواهد شد مگر آنکه در چارچوب ادراکی ما ابزارهایی جهت مدنظر قرار دادن اهمیت بنیادین مقولهی معنایی نظام جمهوری اسلامی وجود داشته باشد. بر این مبنا، میتوان گفت که پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران تاکنون جلوههای متفاوتی از سازههای گفتمانی در چارچوب کلیت دانایی انقلاب اسلامی در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران شاهد بودیم؛ بنابراین، سؤال پژوهش آن است که تنوع گفتمانی در سیاست خارجی چه تأثیری بر دیپلماسی هستهای جمهوری اسلامی ایران در دورههای مختلف سیاست خارجی داشته است؟ در پاسخ به این سؤال فرض مقاله آن است که تنوع گفتمانی در سیاست خارجی زمینهساز بسیج منابع و در نتیجه دیپلماسی متفاوت هستهای در دورههای مختلف سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران جهت حل و فصل بحران هستهای شده است.

منطقه دریای خزر به دلیل مجاورت دو قدرت دائمی روسیه و ایران و ظهور جمهوری های نواستقلال، یکی از پویا ترین نقاط جهان است. همچنین پیوستگی منافع سایر بازیگران از جمله ایالات متحده آمریکا و اتحادیه اروپا با این کشور های ساحلی بر این پیچیدگی و پویایی افزوده است. در این زمینه، وجود ذخایر انرژی منطقه و توجه به منطقه به عنوان راهروی تجارت و حمل و نقل، پیامد هایی را برای کشور های منطقه و بازیگران فرامنطقه ای در زمینه استقلال، ثبات و امنیت به دنبال داشته است. این نوشتار به پویایی های کنونی کشورهای ساحلی دریای خزر در مسائلی مانند انرژی، اختلاف های نظامی و کشف توازن ژئوپلیتیک قدرت در منطقه پرداخته است و فرصت ها و تهدیدهای شایان توجه این مؤلفه ها را با توجه به موقعیت راهبردی این منطقه، آرایش منابع و رقابت بازیگران ارزیابی می کند. بنابراین، پرسش نوشتار آن است که مؤلفه های پویای سیاسی، اقتصادی و نظامی بازیگران منطقه ای و فرامنطقه ای چه تأثیری بر موازنه قدرت در خزر داشته است؟ در پاسخ به این پرسش، فرضیه نوشتار آن است که رقابت بین کشور های حوزه خزر در مسائل راهبردی و انرژی سبب صف بندی سیاسی بین آن ها و موازنه قدرت در خزر شده است.

در سده بیست و یکم شاهد چهره های جدید ی از قدرت هستیم که حکومت ها برای ارتقاء جایگاه جهانی، منطقه ای و حتی داخلی خود از آن استفاده می نمایند. به عبارت دیگر، جهانی شدن و تحولات تکنولوژیک عصر جدید ضمن تغییر نظم سلسله مراتبی گذشته و شکل دهی هویت های جدید، بر قدرت، اولویت ها و منافع دولت ها و افراد و در نتیجه امنیت بین الملل تاثیر شگرفی بر جای گذاشته اند. یکی از نمود های این تحولات ظهور بعد جدیدی از قدرت تحت عنوان «قدرت نرم» در عرصه ی قدرت دولت هاست که بر تاثیر علی ایده ها و «نفوذ بر قلوب و اذهان» تاکید دارد. در این راستا، کشور چین به طور فزاینده ای از این شکل قدرت در  سیاست خارجی و در نتیجه تغییر جایگاه  خود در نظام جهانی استفاده نمودند. بنابراین، فرض مقاله این است که ابعاد قدرت  نرم، عملکرد مثبتی بر  بهبود جایگاه چین در نظام جهانی داشته است

تحولات سریع و شتابان سیاست جهانی در عصر جهانی شدن و فناوری اطلاعات و ارتباطات از یک سو و تحولات نظری همگام با این تحولات نظری از سوی دیگر،  بر پویایی رشته روابط بین الملل و شاخه های فرعی آن تأثیر ژرفی بر جای نهاده است. این تحولات به نوبه خود زمینه ای را برای تعریف و بررسی مفاهیم در گفتمان ها و پارادایم ها، تنوع و تعدد مفاهیم نو در روابط بین الملل،  مطالعه کنش انسانی و رویه کنشگران بین المللی و تأثیر آن بر این حوزه را فراهم آورده است. این رویه تا آنجا پیش رفته است که نمی توان بدون بررسی تحول در مفاهیم و جایگاه مطالعه تکثر معنایی، سپس تأثیر تنوعات و تحولات نظری در تکثر معنایی و تحول مفهومی، درک عمیقی از موضوعات و روش شناخت رشته روابط بین الملل داشت. بنابراین، فرض این مقاله آن است که تحولات سیاست جهانی و تکثرات نظری ملازم با آن، زمینه ساز تحول در چهار حوزه بستر دانش روابط بین الملل، مفاهیم بنیادین، امر معنایی و قلمرو موضوعی آن گردیده است که در این پژوهش سعی می شود به آن پرداخته شود.

رشته روابط بین الملل اساساً تحت سلطه گرایشات پوزیتیویستی - رئالیستی (و در شکل جدیدتر آن، نئورئالیستی) قرار داشت و بر این مبنا مفاهیمی را به عنوان مبنای تحلیل روابط بین الملل و سیاست جهانی ارائه می کرد. اما از دهه 1980 به بعد و متاثر از تحولات ناشی از ظهور رهیافت های پسا ساختارگرا و پسامدرنیست در عرصه علوم اجتماعی، علم روابط بین الملل نیز دستخوش تحولاتی نظری شد. تأکید متفکرانی که رویکرد پسامدرنیستی را در عرصه روابط بین الملل به کار بردند، بر این است که مفاهیم اساسی و پایه‌های تحلیل نظریه های روابط بین الملل اساساً بر ساخته هایی نظری هستند که رهیافت سنتی رئالیستی آنها را به مثابه واقعیت به عرصه تحلیل روابط بین الملل تحمیل کرد.